Who's in control? - lange inleiding

Een vraagteken
Het jaarthema van BasisBibliotheek Maasland voor het seizoen 2010-2011 heeft aan het eind een vraagteken: Who's in control?

Het is (maar) de vraag wie er in control is. Of er iemand in control moet zijn? Kan zijn? Wil zijn? Een persoon? Een instantie? Een instelling? Een autoriteit? En moet die persoon of instelling wel in control zijn? En als iemand in control is - of zou zijn - wat moet die dan controleren? Willen we dat dan? Luisteren we naar die autoriteit? Of gooien we - ietwat plastisch gezegd - de kont tegen de krib? Allemaal vragen waarop niet zo eenvoudig een antwoord valt te geven. Een antwoord dat voor iedereen, in alle situaties en voor de komende jaren opgaat. Waarschijnlijk is dat eenduidige antwoord niet te geven. De belangrijkste reden is dat onze samenleving té complex is (geworden).
Die complexiteit heeft globaal met drie zaken te maken.

1. Een nieuwe wereld
In 2011 zijn onderwerpen die al jaren op de achtergrond sluimeren nadrukkelijk naar voren gekomen. Hoogstwaarschijnlijk zullen we in het Westen - en waarschijnlijk mondiaal - op zoek moeten naar een ander (economisch) model. Het huidige - dat gebaseerd is op almaar doorgaande groei - is vastgelopen. En om verschillende redenen is het onmogelijk ons uit de crisis te groeien. De grenzen van hetgeen de aarde aankan zijn bereikt (opraken grondstoffen, energiecrisis, gebrek aan schoon water). Daarbovenop komt dat we in het Westen zodanig lang en excessief op de pof hebben geleefd dat het tijd wordt onze rekeningen te vereffenen. Het Westen zal verder een antwoord moeten vinden op de vergrijzing en het punt van de immigratie. Momenteel nemen we onorthodoxe maatregelen om de 'buitenlanders' buiten onze deuren te houden terwijl (elke deskundige op dit gebied weet dat) we ze over enkele jaren massaal nodig zullen hebben. Er zal een wereld (moeten) ontstaan waarin nationale grenzen er minder toe doen. Kleine noch grote landen kunnen die problemen niet alleen oplossen. Er zal meer samengewerkt moeten worden.
Dwars door dit alles heen speelt welk economisch model het beste voor ons is: het neoliberale, het Rijnlandse of een nieuw model?

In de zomer van 2011 heeft iedereen kunnen zien dat onze politici feitelijk niet langer in control zijn. Keer op keer liepen ze achter de feiten aan. Kwamen met maatregelen die door andere (instanties) werden afgedwongen. Verzuimden een lange termijn visie neer te leggen die gezag afdwong. Burgers hoop gaf. Vertrouwen in de toekomst herstelde.

2. Een nieuw innerlijk
De laatste jaren verschijnen opvallend veel boeken over recent hersenonderzoek. Dat onderzoek levert globaal de conclusie op dat het gedrag van mensen aangestuurd wordt door ons onbewuste. Er zijn zelfs wetenschappers die de stelling betrekken dat al ons gedrag (en handelen, en denken) afkomstig is uit dat onbewuste. Dat onbewuste geeft af en toe een signaal af aan het bewustzijn dat het iets heeft gedaan (of gaat doen). Waardoor we als mens de illusie hebben dat we bewust zelf die handeling (gaan) verrichten of (zelf iets) bedenken. De komende jaren zal dit onderzoek ongetwijfeld doorgaan en zal steeds duidelijk(er) worden of deze stelling (dat al ons handelen uit ons onbewuste voortkomt) waar is, deels of slechts een verkeerde aanname.

Toch levert de huidige kennis over onze hersenen al voldoende stof op om kritisch te kijken naar zaken die tot voor kort zo zeker waren als een huis. We zullen als mens, samenleving een standpunt moeten bepalen over resultaten van dit hersenonderzoek. Sommige vergelijken de huidige tijd met die van Galilei (toen duidelijk werd dat de aarde om de zon draait, en niet andersom), Darwin (die duidelijk maakte dat we als mens niet zijn geschapen maar geëvolueerd uit andere levende wezens) of de ict-revolutie die ons pc's, internet, email en sociale netwerken bracht.



3. Voortschrijdend wetenschappelijk onderzoek
Naast ontdekkingen over het functioneren van onze hersenen zullen we als mensheid de komende decennia geconfronteerd worden met ontdekkingen die fundamentele vragen zullen opwerpen over wat het betekent om mens te zijn. Denk aan de komst van robots, applicaties die te maken hebben met nanotechnologie, screening van mensen om voortijdig ziektes op te speuren, de quantumcomputer, het continue monitoren van menselijke bewegingen en gedragingen enzovoorts.

Iedereen weet dat ontdekkingen die gedaan worden nooit ongedaan gemaakt kunnen of zullen worden. Ze zijn er. En zullen hun invloed op de samenleving gaan hebben. Waarschijnlijk zullen er de komende decennia ontdekkingen (en toepassingen) komen die ons dwingen om ons de vraag te stellen of we 'ze' wel willen. Deze ontdekkingen raken fundamenteel aan de vraag wat een mens tot mens maakt. En hoe zich dit verhoudt tot de komst van (zeg) een robot met bepaalde 'menselijke' kwaliteiten. Of een samenleving waarin we alle mogelijke ziektes op voorhand zouden kunnen screenen, elimineren en/of preventief behandelen. Een maatschappij waarin iedereen van geboorte tot dood continue wordt gemonitord, alles wordt vastgelegd en - surprise - door autoriteiten wordt ingegrepen als er iets 'fout' dreigt te gaan. Who's in zo'n samenleving in control?

Morele, ethische, filosofische, juridische en (andere) meer praktische aspecten
Aan alle zaken die hierboven kort worden aangestipt zitten veel aspecten. Leveren vragen op die we als mensheid zullen moeten beantwoorden. Ieder zal op zijn eigen niveau een standpunt in dienen te nemen. Naar alle waarschijnlijkheid zijn het tweede en derde decennium van de 21e eeuw overgangsjaren. Jaren waarin een andere samenleving zal ontstaan. Een periode vol spanning. Onzekerheid. Gebrek aan vertrouwen.
Anderzijds is het ook een periode waarin iets opgebouwd zal worden. Moet worden. Dat is op zich een mooi proces. Een periode van afscheid nemen en het nieuwe begroeten.

Over alle zaken die hier aangekaart worden zullen - dat is zeker! - de komende jaren hele erg veel boeken verschijnen. Artikelen in kranten en tijdschriften. Documentaires. Praatprogramma's op tv. Discussie op internet.  Als Openbare Bibliotheek willen we proberen u op aspecten van dit gedachtegoed attent te maken. Niet om voor te schrijven wat u zou moeten vinden of denken. Maar om u te helpen een weg te banen door deze (informatie)jungle. Want, dat is zeker, we leven in een tijdsgewricht waarin we letterlijk bedolven worden onder informatie. Feiten, weetjes, meningen die elkaar enerzijds aanvullen maar (nog) vaker elkaar tegenspreken. Aan u de taak daaruit de juiste waarheid te distilleren. Dat is geen geringe opgave. Maar wel nodig. De komende twintig jaar zal een nieuwe samenleving ontstaan. Indien u daarin geen stelling inneemt dan zou er iets kunnen ontstaan waar u zich straks minder thuis in voelt. Who's in control?

Tot slot - de ontkenners
Uiteraard zijn er voor alle zaken die hierboven worden aangestipt critici te vinden die vraagtekens zetten bij de waarheid van de genoemde ontwikkelingen. De grondstoffen raken niet op. Het energieprobleem bestaat niet of zal (vanzelf) worden opgelost. Het klimaat warmt niet op en die beestjes die gemiddeld 17 km per decennium naar het Noorden opschuiven zijn de weg kwijt.  Ik ben toch zeker zelf de baas in mijn eigen brein!

Goede wetenschappers staan altijd open voor meningen die haaks staan op hun eigen (bedachte) gedachtegoed. Ze willen dat hun hypotheses (over hoe iets in elkaar zit of werkt) worden gefalsificeerd. Onderuit gehaald. Om de hypothese (nog) beter te maken. Helaas hebben veel tegenstanders van bepaald wetenschappelijk gedachtegoed niet zo'n houding. Vaak zijn het gelovigen. Die in hun eigen werkelijkheid geloven en minder open staan voor gedachten die daar haaks op staan. Maar ook voor hen blijft de vraag overeind: Who's in control?

Eén citaat
In het voorjaar van 2011 verscheen onder auspiciën van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (de WRR) een publicatie over de gevolgen van recent hersenonderzoek voor iedereen die keuzes moet maken. Het boekje is bedoeld voor mensen die in organisaties, instellingen of bedrijven keuzes moeten maken. Zeg maar, de elite van dit land. Will Tiemeijer, de auteur van Hoe mensen keuzes maken : de psychologie van beslissen, verwoordt het in zijn inleiding als volgt:

Wie zijn opleiding genoot in de vorige eeuw doet er verstandig aan zich bij te scholen.
Er is de laatste twintig jaar in de gedragswetenschap veel veranderd.

Die gedachte kan doorgetrokken worden naar andere disciplines.
De revolutie die hij in zijn boek beschrijft speelt zich ook af op andere terreinen.
Ontwikkelingen die ons dwingen een andere weg in te slaan.
Ons dwingen de vraag Who's in control? te beantwoorden.