Waarden, alom waarden (en geen normen)

Je ziet ze overal
Tijdens het doorbladeren van Newsweek (van 23 januari 2012) - waarin Geert Wilders het advies krijgt om te stoppen met zijn anti-muslim diatribes (= schimpschrift, schotschrift) (before somebody gets hurt) - viel een artikeltje op over een tv-serie. Onder de kop No Downers in ‘Downton' probeert de beroemde historicus Simon Schama uit te leggen waarom ook Amerikanen voor deze snobistische tv-serie zijn gevallen. De inhoud van dit artikel sluit op een bepaalde manier aan bij de lezing die hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk op zondag 15 januari 2012 in Oss heeft gegeven. En ook perfect aan bij de boodschap van de derde wintergast van deze zachte winter, hoogleraar economie Deirdre McCloskey. Die geïnterviewd werd door Raoul Heertje. Die op zondag 21 december ook in Oss sprak in de reeks Who’s in control? Tot slot kwam door dit alles de vraag op of de MBA Oath werkelijk ingang heeft gevonden en wordt nageleefd.

Want daar gaat het artikel van Schama, de lezing van Roos Vonk en het exposé dat McCloskey op tv gaf feitelijk over. Who’s in control? en de relatie met het begrip waarden.

Leven volgens "je gevoel"
Roos Vonk gaf ergens in haar lezing aan dat ze niet zoveel op heeft met mensen die zeggen te leven op basis van ‘hun gevoel’. Ze vindt dat een kinderlijke houding. Want iedereen kan (inmiddels) uit onderzoek weten dat het gros van ons doen en laten aangestuurd wordt door ons onbewuste. En dat heel erg weinig handelen (inclusief denken) bewust gebeurd. Het kost veel moeite om iets bewust te doen. Of na te laten. Over iets na te denken. Moeite om weloverwogen een beslissing te nemen. Meestal doen we maar wat. Gelukkig gaat het meestal goed. Ons onbewuste is in een lange evolutie uitgegroeid tot een krachtig mechanisme. Maar af en toe gaat ons onbewuste toch (met zijn of haar dierlijke impulsen) met ons aan de haal. En komen later tot de conclusie dat we (bijvoorbeeld) weer iets ongezonds hebben gegeten terwijl we aan het lijnen waren. Of hebben er in een meningsverschil weer iets stoms uitgeflapt.
De volwassene in onszelf heeft het moeilijk. Wordt als we niet oppassen voorbijgelopen. Door 'ons gevoel'.

Drie waarden opsommen, naleven
Ze gaf elke (volwassen) bezoeker die bewuste middag de tip waarden die er voor ieder afzonderlijk  toe doen helder voor zichzelf op te sommen. Benoem er drie en probeer die na te leven. Die waarden zag ze als de stralen die een vuurtoren aan zee doorlopend uitstraalt. En de man of vrouw op zee (“het volle leven”) kan in zijn of haar bootje zich in hectische omstandigheden (“een storm”) als volwassene wenden tot die stralen. Als houvast. Als ankerpunt. Leef ik nog wel volgens mijn eigen waarden? Ze noemde bewust geen normen. Waarschijnlijk omdat die de waarden té veel inperken en dirigistisch (en daardoor ietwat kinderlijk)  en moralistisch overkomen.

Waarden als leidraad
Simon Schama laat in zijn column weinig heel van de serie Downton abbey. Historisch klopt het niet. Is té geromantiseerd (but then that wouldn’t get the high ratings, would it?). Downton abbey is een Engelse tv-serie die zich afspeelt in de jaren rond de Eerste Wereldoorlog. Op het fictieve estate Downton. Waar de verschillen in rang en stand tussen de rijken en armen nog steeds bestaan. Feitelijk een soap maar wel voortreffelijk uitgevoerd. Script, acteurs, locaties, aankleding. Nergens is op bezuinigd. Serie 1 en 2 hebben veel kijkers getrokken. Ook in de Verenigde Staten.

Schama suggereert dat mensen in deze moeilijke tijden behoefte hebben aan nostalgie. Terugverlangen naar tijden waarin alles eenvoudig was. Helder hoe de samenleving in elkaar zat. Ieder wist zijn of haar plaats. Wat dat betreft een paradijs vergeleken bij vandaag de dag. Feitelijk weet iedereen die daar even over nadenkt dat die tijd voor de meesten van ons juist geen pretje zou zijn geweest. Integendeel. Er moest hard gewerkt worden. Klasse justitie. Mensen gingen vroeg dood en er was amper een sociaal (welvaartsstaat)vangnet. In de serie komen de verschillen tussen de 1% en de andere 99 heel duidelijk in beeld. Er verschijnen weliswaar scheuren in het aloude bolwerk, maar die worden zwaar romantisch aangezet en het zijn slechts speldenprikken. Voor de hand ligt dat in de derde (aangekondigde) serie het opkomend fascisme en het in elkaar zakken van de happy few meer aan bod zullen komen.

De aantrekkingskracht van de serie ligt waarschijnlijk ergens anders. Het zijn de waarden die Roos Vonk aanstipte. Je kunt je als volwassene (en als kind) vergapen aan de waarden die alle karakters in de serie naleven. Althans daartoe een poging doen. De butler en de Lord. Het keukenmeisje en de opstandige dochter. Ook lady Mary en neef Matthew, de hoofdpersonen die voor elkaar bestemd lijken.

Elk personage leeft naar bepaalde waarden. Die verschillen van elkaar. Zoals het in het normale leven ook gaat. Maar je ziet de struggle tussen leven naar die waarden en de momenten dat ze er als kind van af wijken.

Fascinerend voor mensen van nu die om zich heen alom 'hoger geplaatsten' zien die in eerste en laatste instantie alleen aan hun eigen belang denken. Zich realiseren dat het ook anders kan. Dat het ooit anders is geweest. Een tijd waarin 'de adel' van een land(goed) niet altijd aan zichzelf dacht. Lord Grantham is in de serie een man die het beste voorheeft met zijn estate en zijn mensen. Wel vanuit een volstrekt achterhaald wereldbeeld, maar desalniettemin vertoont hij het gros van de tijd integer gedrag. "De vis gaat rotten bij de kop" sprak Geert Mak al in 2004 uit in zijn Raffeisenlezing. De elite van die jaren wist dat en vertoonde gedrag dat daar bij hoorde. Een deel van de fascinatie voor Downton abbey heeft met dat gevoel te maken: onze elite gedraagt zich niet langer als een elite. Leeft althans niet volgens bepaalde waarden die iedereen hoogacht.Van een high trust samenleving zijn we in een low trust tijd terechtgekomen.

Deirdre McCloskey
Toen Raoul Heertje in december na afloop van zijn lezing onthulde dat Deirdre McCloskey een van zijn drie gasten zou zijn ging nog geen belletje rinkelen. Wel bij de andere twee: Theodore Dalrymple en de Ierse muzikant Gavin Friday (luister vooral naar diens Each man kills the thing he loves).

Voor alle zekerheid het programma opgenomen en pas ver na Nieuwjaar bekeken. Deze uitzending verdient een groot publiek. Omdat deze (69 jaar oude) Amerikaanse hoogleraar economie ten eerste veel aardige dingen over ons land zegt. Verder weet ze als historica als geen ander dat sinds het begin van de 19e eeuw de levensstandaard van de mens ná elke crisis beter is als daarvoor. Een hoopvol signaal in deze tijden van kommer en zwartdenken. Maar vooral omdat ze rake en wijze dingen zegt over creatieve destructie. Waarmee ze bedoelt dat de ondernemende mens doorlopend nieuwe dingen bedenkt (uitvoert) waardoor 'achterblijvers' verdwijnen, wegvallen. Maar aan het eind van 'de rit' is de samenleving er in zijn algemeenheid op vooruit gegaan. Ten koste van bijvoorbeeld lantaarnopstekers, mijnwerkers, datatypistes enzovoorts. Kortom een optimistische dame. Met een zeer breed blikveld. Maar vooral een econoom die af en toe door laat schemeren niet al te veel op te hebben met die wetenschap. Als je meer over haar gaat opzoeken dan blijkt dat ze door de jaren heen in haar denken is opgeschoven.

De waarden van de Nederlander
Daar heeft Deirdre McCloskey het in dit interview (met beelden) doorlopend over. Op de een of andere manier hebben de Hollanders in de 17e eeuw als het ware de burgerlijke waarden 'uitgevonden'.  Ze zijn 'bourgeois' geworden. Daaronder verstaat ze hard werken, niet bedriegen, opkomen voor jezelf en vooral je als burger manifesteren. Als individu. Het daarbij behorende gedrag heeft geleid tot welvaart. Denk in dit verband bijvoorbeeld aan de VOC, Later hebben andere landen deze waarden en vooral een daarmee samenhangende levenshouding overgenomen. En zijn op hun manier ook welvarend geworden. Deirdre McCloskey is trots op 'burghers' of mensen uit de middenklasse. Middenklasse is bij haar geen scheldwoord. Burgers realiseren door hun doen en handelen vernieuwing, vooruitgang en daardoor meer welvaart.

Wat niet aan bod kwam in de uitzending
Deirdre McCloskey spreekt zich niet uit over Downton abbey, maar wel over andere feodale toestanden uit het verleden. Daarover is ze duidelijk. De burgers in de moderne samenleving hebben die toestanden afgebroken. Prima. Ze heeft het wel over de huidige crisis. Is daarover optimistisch. Na elke crisis wordt een toestand bereikt waarin we (gemiddeld) met zijn allen nog welvarender zijn.
Ze spreekt zich niet impliciet uit over mensen in Nederland en andere Westerse landen die zich de laatste tien jaar minder als burgers maar té veel als consumenten opstellen ("ik wil het nu"). Leven op hun gevoel, afgaan op incidenten, de waarde terughoudendheid niet kennen noch naleven. Of zoals de vader van Theo van Gogh zei: „Wat ik vaak tegen Theo heb gezegd is: ‘Je mag wel alles zeggen, maar het hoeft niet.’

I was Snowwhite and I drifted
Dit grapje van Mae West citeert ze om aan te geven dat ze als econoom is weggegleden van haar oorspronkelijke vak en inmiddels veel meer terreinen van het menselijk doen en handelen in haar werk en denken meeneemt. Uiteindelijk bepleit ze een ethical capitalism. Ze verafschuwt het ratten-gedoe binnen dat systeem. Ze onderschrijft van harte wat de rijkste Amerikaan Warren Buffet in een uitgekozen clip over managers zegt. Managers moeten zich doorlopend de vraag stellen wat de impartial spectator over hun doen en laten zou zeggen. Kunnen ze met opgeheven hoofd een interview geven aan een krant over hun 'handel'. Hoeven ze zich niet te schamen als dat in de krant verschijnt. Zou hij of zij zich daarvoor schamen tegenover familie, buren en vrienden, dan is men waarschijnlijk onethisch (verkeerd) bezig.

De MBA Oath
Ergens in het midden van de financiële crisis kwam in 2009 het bericht dat in de Verenigde Staten enkele MBA-studenten een eed hadden bedacht. Een eed waarin ze zich uitspraken om als ze werkzaam zouden zijn in bedrijven (want MBA-studenten komen vaak op topposities terecht) zich ethisch beter als hun voorgangers zouden gaan gedragen. Zeg maar: minder hebzucht en meer mededogen met andere partijen in en om hun bedrijf. Denk in dit verband aan hun werknemers, klanten, het milieu, 'de toekomst' en een houding om een aan hun leiding toevertrouwd bedrijf te dienen. Deemoedig. Om het te laten groeien, overleven maar niet ten koste van alles.

MBA Oath (short version)
As a manager, my purpose is to serve the greater good by bringing people and resources together to create value that no single individual can create alone. Therefore I will seek a course that enhances the value my enterprise can create for society over the long term. I recognize my decisions can have far-reaching consequences that affect the well-being of individuals inside and outside my enterprise, today and in the future. As I reconcile the interests of different constituencies, I will face choices that are not easy for me and others.

Therefore I promise:

    I will act with utmost integrity and pursue my work in an ethical manner.
    I will safeguard the interests of my shareholders, co-workers, customers and the society in which we operate.
    I will manage my enterprise in good faith, guarding against decisions and behavior that advance my own narrow ambitions but harm the enterprise and the societies it serves.
    I will understand and uphold, both in letter and in spirit, the laws and contracts governing my own conduct and that of my enterprise.
    I will take responsibility for my actions, and I will represent the performance and risks of my enterprise accurately and honestly.
    I will develop both myself and other managers under my supervision so that the profession continues to grow and contribute to the well-being of society.
    I will strive to create sustainable economic, social, and environmental prosperity worldwide.
    I will be accountable to my peers and they will be accountable to me for living by this oath.

This oath I make freely, and upon my honor.

Een prachtig filmpje

Opmerking over het filmpje
De beelden van de staande man zijn gemaakt door Antony Gormley. In de buurt van Enkhuizen staat zijn zittende (poepende) man. De muziek in het filmpje is van The Woodlands (Until the day dims van hun titelloze album uit 2009).

 Zinnen uit dit filmpje

This year
More than 150.000 students will earn their MBAs
They will be leaders of firms and of industries
But what kinds of leaders will they be?
What kind of leader will you be?
What will you stand for?
 What will you stand against?
When will you take a stand?
I will lead with integrity
I will manage in good faith
I will uphold the letter & the spirit of the law
I will oppose corruption
I will act with justice to all
I will be honest about the risks we face
I will invest in myself and my profession
I will take responsibility for my actions
I take this oath freely, and upon my honor

The MBA Oath - create real value



Create real value
Een waarde, een opgave voor iedereen die zich als 'volwassene' door het leven wenst te begeven. Een volwassene die zich realiseert dat het 'kind' in ons het 't gros van de tijd het voor het zeggen heeft. Waardoor we niet in control zijn. En real value- échte waarde (kwaliteit) -  alleen door inspanning bereikt kan worden.

Meer lezen, onderzoeken
Onderstaande titels werden door Deirdre McKloskey genoemd, aangehaald.
Girl with a pearl earring (2004 over Johannes Vermeer)
Max Havelaar (het boek)  (de film) van Multatuli
Tom Joad  (uit het boek The grapes of wrath van John Steinbeck) (een liedje van Woody Guthrie uit 1940) (LP The ghost of Tom Joad van Bruce Springsteen uit1995)
Wall street (de film van Oliver Stone met de sleutelscène over greed)
Joan Baez (zingt Joe Hill, o.a. op de cd Bowery songs)
Deugden (McKloskey heeft het vooral over deugden, maar die komen voort uit waarden)

Niet genoemd, maar toch: de speelfilm Gosford park (uit 2011, scenario Julian Fellowes; een ander soort Downton abbey)

Toevoeging (zaterdag 21 januari 2012) Vier citaten uit de zaterdagkranten

1. Mijn zoons kunnen niet zo goed leren. Als vader van twee vmbo'ers merk je dat veel mensen nogal lompe opvattingen over dit schooltype koesteren. Een broeinest van dombo's, bontkraagjes en messentrekkers. 'Het afvalputje van het onderwijs'. Toch een merkwaardige benaming voor een schoolsoort waar minstens de helft van de Nederlandse kinderen naar toe gaat.
Ik neem het niemand kwalijk. Zelf ben ik geen haar beter. Zo beschouwde ik de concentratiestoornis waaraan mijn kinderen lijden ook als een modieuze luxekwaal, voordat we er zelf mee te maken kregen. Zoals de Hongaarse schrijver Sandor Marai zei: 'De mensen hebben een hekel aan nadenken, daarom oordelen ze liever.'

Peter Giesen in zijn column Het menselijke tekort (VK)

2. Ook dat ligt voor Giglio op de rotsen: het neoliberale fictiedenken dat ons de krediet- en eurocrisis bracht. Die zogenaamd onzinkbare bubble die door een onzichtbare ijsberg toch scheurde en met ontelbare miljarden naar de kelder ging. "Die rots stond niet op de kaart!" zei Schettino, als een bankier tijdens een hoorzitting op Capitol Hill.  Even hoop je zelfs dat het waar is, dat er een freak rock in het spel is, maar hij kletste maar wat, net als de mannen van Lehmann en Goldman Sachs: de rots steekt duidelijk boven het water uit.

Jan Kuitenbrouwer verbindt in De cruise als gekapseisd cultuurgoed het stranden van cruiseschip Costa Concordia in de buurt van het eiland Giglio met het zinken van de Titanic (100 jaar geleden) en het omvallen van de neoliberale droom. Kapitein was ene Francesco Schettino.

3. De boekenkast van mijn ouders oefende een grote aantrekkingskracht op mij uit. Ik hield van Amerikaanse schrijvers, zoals Jack London, maar begon met de Russen. () Het vergaren van kennis was van groot belang in mijn jeugd. Natuurlijk heeft een mens kleding en voedsel nodig, maar juist het vermogen om te abstraheren overstyijgt het tweedimensionale. () Aan mijn zoon en dochter heb ik iets van die wijsheid proberen mee te geven: vorm je eigen mening. Laat je niet leven. Om mij heen zie ik veel mensen die er niet zijn. Er staat een lichaam en het is gekleed, maar de ziel ontbreekt.

Strafpleiter Inez Weski in de rubriek Sprekend (NRC).

4. Mijn oordeel berust te vaak op tunnelvisie
Onder deze kop staat een samenvatting van de Burgemeester Dales-lezing die de Nationale Ombudsman - Alex Brenninkmeijer - op vrijdag 20 januari 2012 uitsprak. Daarin gaat hij in op het belang van artikel 1 van de grondwet (over niet discrimineren). Daaruit enkele citaten:

Op dit punt aangekomen houd ik mezelf een spiegel voor en stel mij ernstig de vraag of ik vrij ben van discriminatie. En dan moet ik bekennen dat ik boordevol vooroordelen zit. Niet alleen rationeel, maar juist ook op gevoelsniveau.

() Onder invloed van deze wonderlijke werking van ons brein hanteren wij short cuts bij de oordeelsvorming, die gemakkelijk zijn om onze complexe werkelijkheid te bevatten en om snel te beslissen.

Een ander psychologisch effect in ons brein is dat mensen geneigd zijn om zich te richten op voorbeeldfiguren in de politiek en de media, en gevoelig zijn voor beeldvorming. Nadat het beeld van de multiulturele samenleving aan gruzelementen is gegaan, is bijvoorbeeld het beeld opgeroepen van een samenleving met conflicterende culturen. Dat wordt gesteund door een voortdurende stroom berichten en kwalificerende aanduidingen, zoals 'haatpaleizen' en 'kopvoddentax'.

Daar zit je dan: niet altijd in control

Als organisator krijg je vaak wat je hoopte. Incidenteel krijg je meer. Zondag 15 januari 2012 was zo'n middag. Waarop alles klopte. Een goede spreker, grote opkomst en een ontspannen sfeer. Een middag met inhoud. Spreekster en bezoekers gingen tevreden naar huis. Hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk van de Nijmeegse Radboud Universiteit content dat het toch weer gelukt was een zaal wildvreemde mensen iets mee te geven van haar werk, passie en levenservaring. Bezoekers die geïnformeerd en met een soort verlate nieuwjaarsopdracht naar huis keerden. Om meer over het aangesneden onderwerp te gaan lezen. Na te denken over wat hen in het leven drijft. En of die drijfveren wel altijd consequent nageleefd worden. Antwoord: helaas niet.

De affaire Stapel
Roos Vonk begon de middag uiteraard met een korte uiteenzetting over 'de affaire Stapel'. Gaf voor de zoveelste keer toe dat ze naïef was geweest om te vertrouwen op de blauwe (?) ogen van haar collega onderzoeker Diederik Stapel van de Universiteit van Tilburg. Maar al vanaf het  moment dat ze die die stommiteit (uitgaan van de goede bedoelingen van een collega, én niet kritisch zijn bevindingen op waarheid controleren) moest toegeven wist ze dat dit een perfecte illustratie was (en is) van iets dat ze doorlopend in haar onderzoek en schrijven naar voren haalt: elk mens maakt fouten. Ook een hoogleraar sociale psychologie! Die gaat in té veel gevallen ook uit van haar gut feeling. Gezond verstand. Denkt dat het wel goed zit, en doet te weinig controlerend werk. Ergo, bingo: een mens is niet altijd in control. Via dit brugje begon ze aan haar lezing van die middag onder de titel Wie voert de regie?

Ap Dijksterhuis
Roos Vonk wist natuurlijk dat in september 2010 haar Nijmeegse collega Ap Dijksterhuis de eerste lezing van de reeks Who's in control? had verzorgd. Van hem verscheen al in 2007 het boek Het slimme onbewuste. Inmiddels toe aan de 38ste druk. In de eerste helft van de middag nam ze dit boek als kapstok om haar betoog op te zetten en het publiek 'bij te praten' over de stand van de wetenschap. Op dit terrein. Daar heerst inmiddels een soort gemeenschappelijke visie dat de rol van het onbewuste erg groot is. Zeer groot. Niemand weet precies hoe groot, maar het gros van het menselijk doen en laten wordt 'aangestuurd' door dat onbewuste. Dieren worden - by the way - waarschijnlijk volledig aangestuurd door dat onbewuste. Alhoewel er filosofen zijn die daar anders over denken (Peter Singer).  Bovenop het onbewuste is bij de mens iets aanwezig dat je zou kunnen benoemen als bewustzijn. Of vrije wil.

Het onbewuste
Het onbewuste is in een lange evolutie geworden tot wat het is. Een 'entiteit' die in ons zelf continue werkzaam is. En regelt dat we niet verongelukken, notie nemen van alles dat onze zintuigen registreren en wegfilteren wat niet of minder relevant is, ingrijpt als er ingegrepen moet worden. Het onbewuste als een stationair lopende motor die nooit verzaakt. En ons mensen op de been houdt. Die zodanig werkt dat er een klein beetje ruimte overblijft om ons van sommige dingen wél bewust te zijn.

Vijf procent

Voor het gemak wordt door sommige wetenschappers gezegd dat ons bewustzijn ongeveer 5 procent van de tijd werkzaam of aanwezig is. Maar niemand weet het exacte cijfer. Waarschijnlijk is het veel minder, maar die 5 procent is - zoals Roos aangaf - het gevolg van een uit de hand gelopen antwoord op een vraag van een interviewer. Die een Amerikaans hersenonderzoeker vroeg hoeveel procent van 'de hersenen' het bewustzijn inneemt. Zijn quasi wetenschappelijke antwoord (4, 96%) werd later - voor het gemak - afgerond op 5 procent. Al in 1991 gaf de Deense wetenschapsjournalist Torre Norretranders in zijn boek Het bewustzijn als bedrieger aan dat van alle 11 miljoen bits die onze zintuigen per seconde waarnemen er maximaal 40 tot 60 per seconde bewust worden ervaren. Anders gezegd: het gros van de waarnemingen (en ze worden waargenomen door ons systeem) worden niet opgemerkt. Niet verwerkt. Feitelijk weggegooid. Hij noemt die weggegooide data exformatie.

Een dier
Dat is wat we feitelijk zijn. Door de evolutie zijn we zodanig uitgerust dat we in staat zijn om met ons onbewuste perfect te kunnen functioneren. We blijven in leven. Reageren op gevaarlijke situaties. Ons instinct - onze genen, onze 'programmering' - zorgt ervoor dat we niet verongelukken.

Belangrijk voor ons moderne mensen is wel om ons te realiseren dat dit instinct ontstaan is in een situatie waarin we feitelijk niet meer vertoeven. We hebben de steppes, savannes en oerwouden al lang geleden verlaten. De gevaren die daar dreigden (dieren, hongersnood, ziektes) bestaan in onze stadssamenleving niet meer. Voedselgebrek heeft plaats gemaakt voor een voedseloverschot en (verleidelijk) aanbod.

Daar staan we dan: een mens met instincten die niet (meer) passen bij de leefomgeving van vandaag de dag. Maar dat instinct (die gut feeling) hebben we nog steeds. En dat instinct regelt nog steeds (elke seconde van de dag) dat we handelen op basis van die voorbije steppe-omgeving. Roos Vonk gebruikte deze middag twee zaken om deze stelling uit te leggen: de seksuele aantrekkingskracht én de manier waarop we omgaan met voedsel.

Verschil van mening met Ap Dijksterhuis
Voor iedereen die op basis van de media-(hype)aandacht voor de affaire Stapel de indruk had gekregen dat Roos Vonk haar wetenschappelijke scherpte had verloren (of nog zwarter gedacht: dat ze die niet bezat) moest halverwege de middag zijn of haar ongelijk toegeven. Roos Vonk kent Ap Dijksterhuis, onderschrijft het belang van zijn werk maar gaat niet in alles mee wat hij beweert. Dat punt haalde ze bewust halverwege naar voren. Om een brugje te kunnen maken naar haar 'slotakkoord'. Een slotakkoord waarmee de bezoekers ietwat gesticht naar huis werden gestuurd.

De vrije wil
Bovenop het onbewuste ligt ons bewustzijn. Dat zal iedereen erkennen en onderschrijven. We hebben als mens een bewustzijn. Er kan gesteggeld worden over de omvang, maar we ervaren allemaal dat we op zekere momenten in control zijn. WIJ sturen dan onszelf bewust aan. IK denk op sommige momenten toch maar (mooi) na over iets. IK beslis om iets wel of niet te doen.
Het verschil tussen Dijksterhuis en Vonk is dat ze andere ideeën hebben over waar dat bewustzijn vandaan komt. Dijksterhuis (en anderen als een Victor Lamme en nog sterker Dick Swaab) betrekken de stelling dat ons onbewuste ons bewustzijn als het ware produceert. Af en toe geeft ons onbewuste aan ons bewustzijn door dat er 'iets' is. Een gedachte, een handeling. En dan 'denken' we dat we denken, dat we bewust handelen enzovoorts. Volgens hen is het bewustzijn een illusie.
Anderen - o.a Roos Vonk en een Jan Derksen (hoogleraar psychiatrie - ook van de Radboud) - stellen zich op het standpunt dat het bewustzijn er altijd is. Los van dat onbewuste. Helaas heeft niemand (nog) overtuigend kunnen aantonen wie gelijk heeft, maar feitelijk doet het er ook niet toe. Mensen ervaren een bewustzijn. Hebben een bewustzijn en moeten daar iets mee.

Bewustzijn
In de tweede helft van de middag kwam de argumenten op tafel waarmee de bezoekers ietwat gesticht naar huis konden gaan. Roos Vonk merkte op zeker moment op dat ons onbewuste te vergelijken valt met een kind. Dat zeurt, iets wil, impulsief reageert, kortom niet altijd volwassen bezig is. Dat is meestal ook goed, want als er gevaar dreigt (geen leeuw, maar een aanstormende fiets van links) dan moet het onbewuste meteen de juiste beslissing nemen. Niet wachten tot ons bewustzijn zich het gevaar realiseert en dan (pas) gaat handelen. Maar dat onbewuste (met zijn instincten) stuurt ons regelmatig ook de verkeerde kant op. Laat ons verkeerde beslissingen nemen. Roos gaf vele voorbeelden die te maken hebben met onze relatie met voeding. Hoe we in een supermarkt vallen voor verleidelijk uitgestalde waren. Het probleem dat afvallen nooit lukt.

Het kost als mens - centrale punt van de middag - erg veel moeite om iets bewust te doen. Je kunt maar een beperkt aantal dingen bewust doen. Het gros van de tijd doe je dingen onbewust. Bewust gedrag, bewust nadenken, bewust handelen vergt veel energie en je (hersen)capaciteit om dat te doen is beperkt. Gauw moe. Het onbewuste neemt graag de overhand.

Het bewustzijn zou je ietwat kort door de bocht geformuleerd ook het 'orgaan' kunnen noemen waarmee we volwassen gedrag vertonen.

Waarden
Maar hoe vertoon je volwassen gedrag. Roos Vonk kwam op dit punt van de middag met waarden op de proppen. Liet er een stuk of twintig op het scherm zien en vroeg alle bezoekers er drie voor zichzelf uit te halen. Denk aan woorden als zelfontwikkeling, nieuwsgierigheid of inspiratie. Waarden die je als mens tijdens je leven altijd voor jezelf wilt nastreven, naleven. Waarden niet als een doel om iets concreets te bereiken (zoals geluk, voorspoed, welstand) maar eerder als een soort kompas. Of in de beeldspraak van Roos Vonk waarden als een soort vuurtoren aan de kust van een woelige zee. Waarop jij als mens in een (vaak) hulpeloos bootje dobbert. Overgeleverd aan de getijden en grillige omstandigheden op zee. De zee en die woelige baren staan dan voor de omstandigheden (het "volle leven"). En jijzelf zit met je onbewuste in dat bootje. En met je bewustzijn. Op sommige momenten kun je dan bewust in dat bootje je 'vaarrichting' bepalen door te kijken naar die vuurtoren. Die ferm aan wal staat en haar zegenrijke (waarden)stralen naar je toezendt. En dan komt de crux: handel je dan ook naar die waarden, of laat je toch weer het onbewuste de overhand nemen? Dat veel gemakkelijker en prettiger is.

Luna Luna mijn
Het leven is een bootje
je vaart ermee naar zee
Luna Luna Luna mijn

Het is een lange weg
maar de stroom die neemt je mee
Luna Luna Luna mijn

Er zullen stormen zijn
tegenslag en pijn
en angst voor wat er komen zal
maar er zullen altijd weer ontelbaar mooie dingen zijn
Luna Luna Luna mijn

Eenmaal op zee
zal ik altijd naast je zijn
Luna Luna Luna mijn


Ik zal er zijn
in de zilveren maneschijn
Luna Luna Luna mijn

Er kunnen stormen zijn
tegenslag en pijn
en angst voor wat er komen zal
maar er zullen altijd weer ontelbaar mooie dingen zijn
Luna Luna Luna mijn
Luna Luna Luna mijn

Ernst Jansz van de cd Molenbeekstraat (uit 2006)
Waarden: verrtouwen, optimisme

Vuurtoren
Roos Vonk liet een prachtig plaatje van zo'n vuurtoren zien. Met daarop die woelige zee. Op een bepaalde manier deed het beeld denken aan een still uit de film Breaking the waves van Lars von Trier. Uit 1996. Het zielige verhaal van een vrouw die hopeloos verliefd wordt op een boortorenwerker, een hoop ellende meemaakt en wegzakt in godsdienstwaanzin. Elk hoofdstuk van deze film begint met een stilstaand beeld. Met daaronder muziek van David Bowie (Life on Mars).

Maatschappijkritiek
Tijdens haar lezing gaf Roos Vonk af en toe aan dat ze los van haar wetenschappelijk werk uitgesproken ideeën heeft over bijvoorbeeld de bio-industrie. En vegetarisch eten. Ook deelde ze speldenprikken uit richting iedereen die er zich (de laatste tijd) op laat voorstaan dat ze denken en zich uitspreken op basis van 'hun gevoel'.  Die attitude vindt ze kinderlijk. Staat haaks op mensen die proberen te leven naar serieuze waarden en zich wel als volwassenen in het leven opstellen. Zich niet (altijd) op basis van gevoelens uitspreken. Via twitter, Facebook, een blog, een ingezonden brief enzovoorts. Ze gaf als advies mee om als je boos bent nooit via mail te reageren. Te twitteren. Maar die boosheid een dagje te laten betijen en als die de dag erna nog aanwezig was het mailtje wél te versturen. De volwassene in de meeste mensen zal dan besluiten om het achterwege te laten.
Zo kon ze zich ook niet goed voorstellen dat daten werkt. Via internet kun je mensen niet écht leren kennen. Je mist dan de signalen die je onbewuste in een live situatie wél (onbewust) oppikt.

Daar zit je dan met je waarden
Iedereen heeft ze. Ze vergezellen je op je levenspad. En af en toe moet je voor jezelf toegeven dat je nu toch weer iets hebt gedaan (of nagelaten) dat haaks staat op die verheven waarden. Daar is niets verkeerds mee. Maar al te menselijk. De boodschap voor op weg naar huis was dat de volwassene in onszelf zich dat moet realiseren. Ons onbewuste gaat met ons aan de haal. Laat ons dingen doen die vaak haaks staan op onze eigen waarden. Het woord normen noemde ze bewust deze middag niet. Typisch. Ook noemde ze niet de woorden Systeem 1 en Systeem 2.

Daniel Kahneman
Er is een nieuwe bestseller in de maak. Een boek dat iedereen die bewust in het leven wil staan en iets gelezen heeft van Dijksterhuis, Lamme of Swaab ook zou moeten willen lezen.

Ons feilbare denken kwam in december in vertaling uit. Het is geschreven door de Israëlische hoogleraar psychologie en Nobelprijswinnaar (voor economie)  Daniel Kahneman. Die samen met een inmiddels overleden hoogleraar Systeem 1 en Systeem 2 heeft "ontdekt". Beter, twee systemen in onze hersenen heeft benoemd die alles regelen. je kunt het ook het onbewuste en bewustzijn noemen.

Ego's en Menselijke gebreken
Roos maakte deze middag ook geen reclame voor haar eigen boeken. Netjes. Hebben ze ook niet nodig, want inmiddels hebben veel Nederlanders haar twee laatste boeken aangeschaft en/of gelezen. Voor degenen die ze niet kennen. Ego's en andere ongemakken & Menselijke gebreken voor gevorderden zijn prachtige 'naslagwerken'. Over allerlei menselijke onhebbelijkheden. Waarin je kunt blijven bladeren. De korte artikelen (gemiddeld vijf pagina's) lezen zeer vlot weg. Ze schrijft zoals ze spreekt. Je kunt van het ene 'lemma' naar het andere springen. Uiteraard staat er ook een stuk in over goedgelovigheid. Benieuwd of ze het in een nieuwe druk aanpast.

Psycholo geld
Tot slot een ander boek dat Roos Vonk niet noemde. Kwam eind november uit. Bij Maven publishing. Geschreven door psychologe Anna Dijkman en financieel deskundige Chris Zadeh. Een vlot geschreven boek waarin volwassenen gewaarschuwd wordt voor de gevaren die je financieel loopt als je onbewuste de beslissingen neemt. Roos had daarover deze middag ook voorbeelden kunnen geven. In dit boek worden veel zaken die Roos Vonk tijdens haar lezing aanstipte net even iets anders naar voren gehaald en uitgelegd.

Slotsom
Een leerzame, geslaagde middag. Met een vervelende, ontnuchterende conclusie: Je doet je best als mens. Met je waarden. Je bedoelingen. Maar voor je het weet gaat je onbewuste of Systeem 1 daarmee aan de haal. Laat je in de steek. Niet altijd in control.

(Hans van Duijnhoven)

Youtube - Roos Vonk over Who's in control? (januari 2012)

We beseften allemaal dat we de chaos en onzin achterlieten

Beste Sikko,

Alles onder controle.

Zo begint de Brief aan mijn jongere ik die Sikko Gerkema schreef voor het blad Creatie. Een blad dat zes keer per jaar uitkomt en bedoeld is voor mensen die werkzaam zijn in de reclame- en mediabranche. Op hun website is deze brief niet terug te vinden. Althans niet voor niet-abonnees.

Gelukkig zag 'zusterblad' Adformatie (weekblad voor reclame, marketing en media - jaargang 39, nummer 50 - 16 december 2011) het belang van die brief wel in. Twee pagina's waarin gereflecteerd wordt op onze verwarde samenleving. Door een man die begrijpt dat zijn werk daar iets mee te maken had. Heeft. Althans gedeeltelijk. Nadenken over een samenleving die moet veranderen. Met z'n allen op zoek naar een nieuwe balans.

Een artikel dat de aandacht trok door de woorden in control. En de inleidende woorden: Anders omgaan met de wereld en met het vak.

Een brief die niet alleen interessant is voor employees uit de advertentiebranche. Integendeel. Het is een brief die in veel bedrijven, organisaties, instellingen én zelfs binnen families besproken zou moeten worden.

Het gaat over onze samenleving die niet langer in control is of lijkt te zijn. In tegenstelling tot pakweg 15 jaar geleden. Toen Sikko Gerkema een coming young man was binnen zijn branche. Eind 2011 kijkt hij terug op die tijd

Alles onder controle.

() Maar even terug naar dat zinnetje, het () typeert ook heel aardig de tijdgeest van de jaren negentig.
Jij, Wall Street, de stukadoor uit Volendam, de politiek, echt iedereen is 'in control'. Het gaat goed met ons.
Klanten en consumenten houden van reclame, het vertrouwen in de magie van creatie is groot en de productiebudgetten riant.
Kortom, de geest zit nog in de fles.
Alles onder controle.

We zijn, nou ja voelen ons, machtiger dan ooit. We groeien en groeien en groeien nog meer.
Alles wat we kunnen bedenken, maken we.
Alles wat we willen hebben, kopen we.
We streven in onze arrogantie iets na wat in de hele natuur nergens voorkomt: oneindige groei.

Golden years
Om met David Bowie te spreken, zingen (van Station to station, 1976). Het waren onze golden years, maar die gaan voorbij.

Sikko vervolgt zijn brief als volgt:

Ken je Earth Overshoot Day? Dat is de dag waarop de mensheid meer van de aarde heeft verbruikt dan wat de aarde in één jaar kan opbrengen. De eerste Overshoot Day was op 31 december 1986. Sindsdien, 25 jaar geleden, zijn we onze planeet aan het opeten. Op dit moment, 2011, hebben we de behoefte aan de productiecapaciteit van 1,4 aarde.

() In 1995 is een bank nog het symbool van onkreukbaarheid. De motor van onze economie. Een meneer waar je U tegen zegt.
In 2011 zijn banken, in de ogen van velen, de hoofdschuldigen van de ineenstorting van ons hele kapitalistische systeem. Volgens mij een iets te simpele voorstelling van zaken.
Wij hebben er allemaal vrolijk aan meegedaan. Aan dat vrolijke meer-schuld-meer-groei-nog-meer-schuldspelletje.

In 2008 gaat het goed fout, het zal de boeken in gaan als 'de kredietcrisis'. Wikipedia schrijft hierover: 'De achterliggende oorzaken van de crisis zijn zo complex dat het nagenoeg onmogelijk is om een helder volledig beeld van de situatie te krijgen'.

{} De documentaire Inside job laat een ontluisterend beeld zien van topbankiers van Lehman brothers en andere investment banks. Het zijn stamelende kleine jochies die niet lijken te begrijpen wat er nou zo fout was aan hun spelletje. (klik voor een ander artikel over deze documentaire).

() De machine die de wereld draaiende hield, piept en knarst steeds venijniger.
Oneindige groei daar gelooft nu echt niemand meer in. Processen lijken voorlopig belangrijker dan oplossingen. Alles verstard. We proberen nog efficiënter te werken om daarmee de laatste druppels uit de toch al zo droge vaatdoek te wringen.

So here we areUit het liedje Autumn van Peter Hammill uit 1977 (van de echtscheidingsplaat Over)
So here we are at last
the time has gone so fast and so have my dreams.
I simply don't know what it all means,
this pointless passage through the night,
this autumn-time, this walk upon the water....

Het is november 2011. We zijn uitgeconsumeerd. Vol maar onbevredigd. Moe en verward. In een vertwijfelde poging weer grip te krijgen, gaan we in een soort heksenjacht op zoek naar de schuldigen.

() Terecht of niet maar ons vak komt er bekaaid vanaf (). 'Adverteerders duwen ons in een hedonistische tredmolen, waarin we steeds sneller moeten rennen om aan ons groeiend gevoel van tekortkoming te ontsnappen'.

() Kees Klomp (auteur van Karmanomics) op zijn blog: Wij zijn allemaal Wall Street en/of Madison Avenue. Het zijn niet alleen de banken, bedrijven en adverteerders die schuldig zijn. We zijn allemaal schuldig, en allemaal even schuldig. Er kunnen immers alleen maar bedrijven zijn als er klanten zijn. Er kan alleen maar productie zijn als er consumptie is. Er kan alleen maar bevrediging zijn als er behoeften zijn. Er kan alleen maar hedonisme zijn als er hebzucht is.

() Zo zijn er talloze mensen die vanuit hun eigen discipline constructieve oplossingen aandragen. Ik ben fan geworden van de econoom Umair Haque. In zijn boek The new capitalist manifesto beschrijft hij de weg voor 21st century capitalists. Hij gelooft in een toekomst waar het zal gaan om 'thick value': enduring, meaningful, sustainable advantage that deeply benefits the larger society.'

'So in three words of less, what's the point of what you do, the products you make, the services you offer?' is de vraag die hij in ons gezicht gooit. Ook in mijn gezicht. Waarom doe ik wat ik doe, wat is mijn diepere motief?
Uit onderzoek is allang gebleken dat bedrijven en personen die weten wat hun 'Why' is veel gelukkiger en succesvoller zijn.
Maar het zijn of lijken er zo verdomd weinig. En voorlopig hoor ik nog niet bij die groep.

Het zal de komende jaren veel minder over de buitenkant en steeds meer over de binnenkant gaan. 'Organisaties zullen moeten accepteren dat er een periode van zelfanalyse gaande is. We zijn nog niet klaar. Sterker, we zijn nog maar net begonnen'.

Zie het als een kans. Niet als een bedreiging. Volgens mij wordt jouw, ons werk, alleen maar boeiender en bevredigender als we creativiteit in combinatie met bezieling gaan gebruiken om 'meaningful' te innoveren. Met het oog voor alle stakeholders.

Afgelopen zomer stuurde ik mijn vriend Ferd in Spanje een van mijn favoriete boeken, On the road van Jack Kerouac. Een paar weken later kreeg ik een brief van hem. Een bepaalde zin vond hij erg mooi. Het was een zetje in zijn rug geweest. Ik denk dat deze zin prachtig past op het tijdvak waarin wij nu leven. En wellicht voor ons allemaal een stimulans kan zijn:

We waren allemaal opgetogen, we beseften allemaal dat we de chaos en onzin achterlieten en onze eigen nobele functie van dat moment vervulden: beweging.

Hij sluit zijn brief als volgt af:

Beste Sikko, controle is niet alleen onmogelijk, maar ook zinloos. Het verstikt creativiteit en vooruitgang. Dat is wat ik geleerd heb. Mijn advies? Blijf in verbinding met jezelf, zoek je 'Why' en wees moedig genoeg om te bewegen als de tijd daar is.

Vriendelijke groet,

Sikko

Aan mijn jongere ik
Hij geeft aan het slot 'toe' dat hij de vorm (een brief schrijven aan je jongere zelf of ik) afgekeken heeft van het boek Aan mijn jongere ik : openhartige brieven van bijzondere Nederlandse vrouwen (Sijthoff, 2011 239 pagina's)

The man who sold the world
In de week dat deze brief 'voorbij' kwam werd ook David Bowie 65 jaar. Genoeg reden voor filmkenner, wandelaar en fan Joyce Roodnat om daar in haar NRC-column op in te gaan. Ze citeert daar de zin Oh no, not me, I never lost control. Van de cd The man who sold the world uit 1970. Nog voordat zijn carrière een grote vlucht nam. Een zin uit het titelnummer dat onsterfelijk werd in de uitvoering van Kurt Cobain met zijn Nirvana op hun beste cd Unplugged in New York (1994).

Zin en titel van het nummer slaan op een bepaalde manier op de inhoud van de brief van Sikko Gerkema aan zijn jongere zelf. En aan iedereen die begint te begrijpen dat we als wereld op een kantelpunt staan. Dat het gevoel van in control zijn - die we als Westerse samenleving zo lang hebben gehad - voorbij is. Dat we midden in een proces zitten om een nieuwe balans te vinden. In de hoop dat we ooit weer eens in control kunnen zijn. Alhoewel Gerkema terecht aan het slot van zijn brief opmerkt dat in control zijn feitelijk ook niet goed is. Want dat gevoel staat haaks op creatief zijn. Creativiteit die zo hard nodig zal zijn in een geglobaliseerde wereld waar alleen de meest creatieve personen, instellingen, bedrijven en landen zullen overleven.

Als samenleving zijn we op een bepaalde manier die man die de wereld verkocht heeft. of opgekocht. Met sold kun je alle kanten op.

Waarom
Het woord waarom is hierboven al enkele keren gevallen. Een woord om je zelf te dwingen na te denken waar je mee bezig bent. Mee bezig zou moeten zijn. Kunnen zijn. Waarom als eerste vraag. Pas later komen aspecten als Wat, Wie, Wanneer en vooral Hoe. Begin dus vooral niet daarmee: iets doen (of nalaten) en later daarbij of daarvoor een waarom-antwoord bedenken. Het verwordt dan tot marketing. 'We hebben een product of dienst en moeten het 'mooi' verpakken'. Herontdek de bieb - een slogan van enkele jaren geleden - is een typisch voorbeeld van dit denken.

De laatste maanden werd overdreven veel aandacht geschonken aan het overlijden van Steve Jobs en de verschijning van een biografie. De goede man (geboren in 1955) werd regelrecht de hemel ingeprezen. De beste. Alhoewel al die aandacht ietwat overdreven overkomt is wel duidelijk (geworden) dat hij een onorthodox man was. Zijn tijd en tijdgeest vooruit. Die donders goed wist waarom hij deed wat hij deed. Die zich vooral niet bezig hield met hoe anderen daarover zouden denken.

Waarom - een interessant TED-filmpje
In september 2009 besprak ene Simon Sinek in een TED-filmpje al de 'grootheid' van Steve Job's Apple. Op de TED-website wordt het als volgt ingeleid:

Simon Sinek heeft een eenvoudig maar krachtig model om te komen tot inspirerend leiderschap dat begint met een 'gouden cirkel' en de vraag "Waarom?". Zijn voorbeelden bevatten Apple, Martin Luther King en de Wright Brothers -- en als tegenhanger Tivo, dat (tot een recente overwinning in de rechtbank die de waarde van de aandelen verdrievoudigde) leek te worstelen.

Marcel Möring
In dezelfde week verscheen van de schrijver Marcel Möring een bijdrage aan het debat over de richting die onze maatschappij in zou moeten of kunnen slaan. In De Groene Amsterdammer verscheen op 12 januari 2012 een essay onder de noemer Verslaafd aan de welvaart. In het stuk geeft hij toe in die (golden) jaren negentig op zijn manier ook te hebben gespeculeerd. (Als je speculeert doe je niets anders dan geld met geld maken).

Een citaat:

Ik denk dat we tevreden kunnen zijn met wat we hebben, in plaats van altijd maar bezig te zijn met wat we kúnnen hebben (dat is waar geld maken met geld om gaat). Ik denk dat we tegelijkertijd welvarend en bescheiden kunnen zijn. Ik denk dat we veel, nee: genoeg, hebben, en dat we niet steeds meer hoeven te hebben, want er zal altijd meer zijn om te hebben. Ik denk dat we af moeten van onze verslaving aan steeds maar toenemende welvaart, dat we om ons heen kunnen kijken en kunnen constateren dat het goed is. Ik denk dat we af moeten van het idee dat we onze behoeftes kunnen financieren met geld dat we niet hebben, maar door de economische groei die we verwachten ooit denken te krijgen.

Hannah Arendt, Hans Achterhuis en andere filosofen
Sikko Gerkema stipte het ook al aan. De komende jaren zullen jaren zijn waarin we op zoek gaan naar de zin van alles wat we doen. Daarbij zal teruggegrepen worden op gedachtegoed van anderen. Filosofen.

De Denker des Vaderlands (een licht ironische titel) - Hans Achterhuis - heeft zich voorgenomen om zich regelmatig in het publieke debat te mengen. Maar pas nádat hij zich over een bepaald onderwerp (uitvoerig) had georiënteerd. De twitter-attitude voorbij, dus. In zijn onlangs verschenen boek Zonder vrienden geen filosofie (Lemniscaat, 116 pagina's) laat hij een groot aantal vrienden de revue passeren. Filosofen (vaker dood als levend) die in zijn leven voor hem van belang zijn geweest. Om te komen tot een standpunt over een bepaald onderwerp.

In het boek komt de Duits-Amerikaanse filosofe Hannah Arendt regelmatig aan bod. Ze heeft in zijn ogen nog steeds veel relevantie voor de huidige tijd. In hoofdstuk 7 (Voortschrijdend inzicht) heeft hij het over haar boek De menselijke conditie (uit 1958). In dat boek staan drie menselijke 'attitudes' centraal: arbeiden, werken en handelen.

Bij arbeiden gaat het om activiteiten die ertoe dienen het levensproces gaande te houden. Dat gebeurt niet alleen door het maken en gereedmaken van zaken voor direct menselijke consumptie, maar ook door het beschermen van mens en wereld tegen de natuurprocessen van groei en verval. In beide gevallen is arbeiden een cyclisch proces. Er komt nooit een eind aan, het moet voortdurend doorgaan.

Denk hierbij aan de mythische figuur Sisyphus

Bij werken gaat het om het maken van iets, het betreft een bezigheid die een einde heeft. Als het product van mijn werk gerealiseerd is, ben ik klaar. In het proces van het werken houden we een menselijke wereld die een zekere permanentie en duurzaamheid krijgt. Ik geef het verschil met arbeid simpel aan. Eten, koken of afwassen, zieken verzorgen of het huis schoonmaken is arbeiden: het moet dag in dag uit opnieuw gebeuren en heeft een cyclisch karakter. Het bouwen van een huis of schuur, het schrijven van een boek of artikel valt onder werken: dat heeft een lineair karakter en kent een einde.

Denk hier aan de halfgod Prometheus

Handelen betreft die activiteiten waarin iemand zich als uniek individu te midden van anderen kan laten zien. Daardoor kan hij maatschappelijke erkenning krijgen voor zijn persoon en zijn daden. In de beschrijving van Arendt valt handelen grotendeels samen met politiek bedrijven, waarbij de Griekse polis haar grote voorbeeld is.

Achilles, de Griekse held, staat symbool voor handelen

Tot slot: David Bowie
Het slotnummer van zijn beste plaat (Hunky dory, 1971) - The Bewlay brothers bevat enkele regels die op een bepaalde manier (ook) onze huidige tijdgeest pakken.
And how they bought their positions with saccharin and trust
And the world was asleep
to our latent fuss
We were so turned on
By your lack of conclusions