dinsdag 24 april 2012

Het nieuwe jaarthema

Het seizoen loopt op z'n einde
Who's in control? was het jaarthema van BasisBibliotheek Maasland. In het seizoen 2011-2012. Terwijl zo'n thema loopt wordt al nagedacht over het volgende jaarthema. Zo ook dit seizoen. Ergens in januari 2012 kwam kort na het optreden van hoogleraar sociale psychologie Roos Vonk het nieuwe onderwerp als het ware bovendrijven. Echte waarde(n).

In dit artikel een poging het nieuwe onderwerp te omschrijven. Door te formuleren welke elementen zich in dit verband in de afgelopen maanden op de voorgrond drongen. Gebeurtenissen in de samenleving, teksten van deze en gene, een liedje, een film, een gesprek met iemand enzovoorts.

Het hangt ergens
Een jaarthema komt nooit zomaar uit de lucht vallen. Het hangt ergens. Rijp om geplukt te worden. Een jaarthema ontstaat ook niet door er op een bepaald moment voor te gaan zitten. Brainstormen. Of zoiets. Nee, bijna altijd dient een onderwerp zich langzaam aan. Moet rijpen. Van verschillende kanten bekeken worden. In het begin heb je niet het idee dat je 'hét' jaarthema al hebt. Integendeel. Dat besef ontstaat geleidelijk aan.

Het moment waarop je denkt dat je het jaarthema wél te pakken hebt laat zich echter wel traceren. Dat was dit jaar ergens in januari. In de tijd dat een stuk geschreven moest worden over de lezing van Roos Vonk. Een lezing die leidde tot de vraag hoe het was afgelopen met het voornemen van aankomende Amerikaanse MBA-ers die zich in het midden van de financiële crisis voornamen om een eed af te leggen. Een eed waarin ze zweren om niet in de valkuil te vallen van hun voorgangers. Directeuren die te veel voor het korte termijn (eigen)belang gingen en minder voor andere partijen en zaken (denk aan het milieu, werknemers, het nageslacht).



Een filmpje

Na wat googlen kwam een filmpje op Youtube in beeld. Daarin wordt een poging gedaan de MBA-eed nieuwe stijl te verbeelden. Een filmpje van drie minuten met daarin het telkens terugkerende beeld van staande mannen van de Engelse kunstenaar Antony Gormley. Mannen die overduidelijk ergens voor staan. "Kom maar op" stralen ze uit. Aan het eind van dat filmpje komt de cruciale zin create real value naar voren. MBA-ers hebben als belangrijkste opdracht (naast hun eed waarin ze zweren integer bezig te zullen zijn) om bij te dragen aan het laten ontstaan van waarde. In het woord value zit ook waarden opgesloten. Echte waarde laten ontstaan door bepaalde waarden na te streven. Na te leven. Het is een dienende opstelling, houding. Het ego van de nieuwe CEO (of zijn eigen portemonnee!) staat niet voorop, maar wel zijn Umwelt (medewerkers, klanten, het verre nageslacht).


Roos Vonk
Dat beeld, die zin sloot perfect aan op het verhaal van Roos Vonk. Op die zondag in Oss. Toen ze met het verhaal kwam van de vuurtoren en de mens in zijn bootje op een woelige zee. Even daarvoor had ze verteld dat het gros van ons handelen onbewust gebeurd. Ons onbewuste heeft vaak de overhand. Zorgt ervoor dat we door de dag heen niet verongelukken, gedrag vertonen dat van ons verwacht wordt enzovoorts. Maar heel af en toe nemen we bewust beslissingen. Dat doen we op basis van feiten, informatie, argumenten. Waarover we bewust nadenken. Waarna een beslissing wordt genomen. Die kan (nog) fout uitpakken, maar het zijn wel beslissingen waar we als mens bewust voor gaan.

Haar vuurtoren
Roos Vonk ziet de mens als iemand in een bootje op zee. En soms spookt het daar. Hoge golven, storm, woelig water. Op zo'n moment - bepleit Roos Vonk - moet de mens zijn verstand er bij houden. Niet uit angst of op basis van gevoelens ageren, maar bij voorkeur bewust nadenken. Een leidraad zou op zo'n moment een vuurtoren aan de wal kunnen zijn. Die doorlopend haar stralen uitzendt. Stralen waarop je als mens in je bootje kunt afgaan. Die stralen staan in haar verhaal en visie voor waarden die je als mens wilt naleven. Elk mens probeert bewust en vaak onbewust te leven naar bepaalde waarden. Ieder van ons maakt andere keuzes, legt andere klemtonen maar we laten ons allen door waarden sturen. Waarden waarop je voor jezelf afgerekend wenst te worden. Leef je niet naar je eigen waarden dan voel je je daar (af en toe) schuldig over. Vergelijk het maar - ietwat onhandig geformuleerd - met het moment dat je jezelf met een gebakschoteltje in de hand realiseert dat je af wilde vallen.

They think we're driving, but I know we're drifting
Niet alleen sprak Roos Vonk in januari iets uit wat met het nieuwe jaarthema te maken heeft. Maar diende zich ook de cd Hello cruel world aan waarop een liedje staat met daarin een antwoord op de vraag of een mens in control kan zijn. Uit talloos veel onderzoek is inmiddels duidelijk geworden dat de mens meestal niet in control is. Niet over zijn of haar eigen doen en handelen. Maar vaak ook niet als het gaat over ontwikkelingen buiten hem of haar om. In het liedje Idlewild van Gretchen Peters zitten de regels They think we're driving. Wij denken dat we zelf aan het stuur zitten. Dat we sturen. Dat we zelf bepalen wat we (gaan) doen. but I think we're drifting. Maar ik denk dat wij met z'n allen maar wat aanklooien, (met de golven) meedrijven. Meegesleurd worden door onze gevoelens, omstandigheden, anderen. Dat we juist als mens niet in control zijn. En waarom niet? Dat zit niet in deze twee zinnen opgesloten maar maakt ze wel duidelijk in de rest van het liedje over een jong meisje dat in de Verenigde Staten op de dag dat JFK wordt vermoordt zich realiseert dat het huwelijk van haar ouders gedoemd is om te mislukken en dat ook politici maar wat doen. Zich niet realiseren dat ook zij een speelbal van het lot zijn. Cd: Hello cruel world

Echte waarde?
De vraag die het nieuwe jaarthema - Echte waarde(n) - oproept is natuurlijk: wat is échte waarde? Het antwoord is eenvoudig én moeilijk. Eenvoudig is dat dat er geen eenduidig antwoord is. Niemand kan formuleren wat waarde heeft en wat minder. Maar aan de andere kant weet ook iedereen dat er verschil zit tussen A en B. Een voorbeeld om het duidelijk te maken. Op zondagmorgen spreekt Wim Brands in zijn programma Boeken op Nederland 1 met twee schrijvers. En geeft hen alle ruimte om in een gesprek te komen tot de kern van hun werk. Aan de andere kant bevraagt van Rutger Castricum van PowNed in zijn tv-programma PowNews regelmatig op onbeschofte manier min of meer bekende Nederlanders ("Heeft u nog geneukt?").
Elk zinnig mens zal toe moeten geven dat het ene programma waardevoller is als het andere.Of zich althans kunnen voorstellen dat er verschillen zijn.

Het postmodernisme voorbij
De komende jaren zal naar verwachting het debat gevoerd (moeten) worden over wat waardevoller is. En impliciet zal daardoor uitgesproken worden wat minder waardevol is. De tijd dat alles even waardevol is loopt op haar einde. In maart kwam een voorbeeld voorbij dat duidelijk maakt dat het nog niet zo eenvoudig zal zijn om te bepalen wat waardevol is.
In Buitenhof bepleite huis-columniste Naema Tahir op zondag 26 februari 2012 om sommige journalisten niet langer toegang te geven tot het Binnenhof. Een storm van kritiek stak op. Van voor- en tegenstanders van de journalist waarop zij doelde, nl. Rutger Castricum. En dat was terecht, maar ze heeft een punt.  Klik hier voor haar column.

Weten is meer dan meten
Dit voorjaar kwam het boek Weten is meer dan meten van Tobias Reijngoud uit. Daarin laat deze journalist uiteenlopende mensen aan het woord over de vraag of het neoliberale denken niet té ver is doorgeschoten. De ondertitel van zijn boek is in dit verband erg duidelijk: spraakmakende opinieleiders over de economisering van de samenleving. Op een bepaalde manier zeggen veel deelnemers aan dit boek dat niet alles wat geproduceerd wordt (producten of diensten) even waardevol is. En dat de tijd aanbreekt waarin daarover uitspraken gedaan moeten worden.

De tijdgeest
In het seizoen 2010-2011 was het jaarthema van BasisBibliotheek Maasland Tijd voor een nieuwe lente. Uit die titel sprak de verwachting, hoop en wéten dat er in de samenleving een 'nieuwe lente' zou aanbreken. In oktober 2010 sprak psycholoog en 'trendwatcher' Tom Kniesmeijer in Oss over dit thema en zijn in 2009 verschenen boek De seizoenen van de tijdgeest. Waarin hij aantoont dat in onze samenleving om de zoveel jaren de tijdgeest kantelt van lente naar zomer, zomer naar herfst, herfst naar winter en tot slot van winter naar lente. In zijn visie zaten we in 2009 midden in een winter. Een periode van stilstand. Doemdenken. Crisis. Lethargie enzovoorts. En hij voorzag dat er change in de lucht hing.

How wrong could he be
Maar Tom Kniesmeijer had het bij het verkeerde eind. En ook het jaarthema klopte niet. In 2010-2011 brak geen lente uit. Tenminste niet bij ons, Wel in sommige Arabische landen. Wat wel klopte is dat velen bij ons snakken naar een lente. Een tijd waarin optimisme, hoop en vertrouwen overheersen. Minder doemdenken, zondebokken aanwijzen, een hang naar het verleden en weinig bereidheid om met een open mind te werken aan een andere, betere wereld.


TrendRede
Sinds het optreden van Tom Kniesmeijer volgen 'we' hem een beetje. Tom Kniesmeijer heeft in het najaar van 2010 voor de eerste keer samen met negen 'maten' de zogenaamde TrendRede uitgesproken. Een soort cadeautje aan het Nederlandse volk. Waarin deze 'aanvoelers' van de tijdgeest uitspreken wat volgens hen 'in de lucht' hangt. Welke trends zullen het komende jaar boven komen drijven; dienen zich aan. Het gaat hen niet om de hoogte van de roklengte of welke kleur in het modebeeld zal overheersen (dit jaar trouwens mandarijnrood, volgens andere trendwatchers). Nee, ze spreken zich nadrukkelijk uit over het maatschappelijke, culturele klimaat.

TrendRede 2012
In september 2011 werd de tweede TrendRede uitgesproken en gepubliceerd. Enkele dagen na de echte Troonrede. Daarin benoemen ze drie soorten mensen. De lijdzamen en de activisten zijn elkaars tegenpolen maar horen op een bepaalde manier tóch bij elkaar. Lijdzame burgers hebben geen vertrouwen in de samenleving, wantrouwen de boven hen gestelden (politici, directeuren, gezagdragers), zijn cynisch en nihilistisch en geloven dat 'het' nooit meer goed komt met 'ons' land. De activisten komen in opstand tegen de huidige samenleving. Zetten zich in voor bepaalde deelbelangen en willen dat er 'iets' gaat veranderen. Beiden onderschrijven in de ogen van de TrendRedenaars echter de huidige samenleving. Klik hier voor een ander artikel

De Burger van Stavast
De TrendRede-mannen- en vrouwen zien in de komende jaren een nieuwe groep burgers op staan, de Burgers van Stavast. Een naam die afkomstig is uit het jeugdboek De scheepsjongens van Bontekoe van Johan Fabricius. Daar zijn het ferme jonge knapen die vooruit willen in de wereld. Niet te beroerd zijn de handen uit de mouwen te steken. Jongens met een (naar oud-premier Jan-Peter Balkenende) VOC-mentaliteit.

De mannen en vouwen van Stavast van de jaren tien zullen zich in de ogen van de TrendRede-schrijvers onderscheiden door het feit dat ze het adagium Ik zeg wat ik hoop en ik doe wat ik kan uitdragen.
Of anders geformuleerd. Ik wens me niet neer te leggen bij het zwartgallige, negatieve wereldbeeld van mijn omgeving en probeer in mijn omgeving dat te doen wat binnen mijn mogelijkheden ligt om een 'iets' betere wereld te realiseren. Het is misschien niet groot of veel, maar ik doe toch maar mooi wél iets. Niet praten, maar doen. En ik maak me geen illusie dat door hetgeen ik doe 'de wereld' veel zal veranderen. Alle beetjes helpen echter.




Echte waarde(n) en de Burger van Stavast
In de tekst van de Trendrede 2012 zit het jaarthema van 2012-2013 al opgesloten. Alleen hebben ze het niet over waarde en waarden. De Burger van Stavast realiseert zich dat niet alle handelingen en daden die hij (of zij) van plan is te gaan ondernemen even waardevol zijn. Hij of zij weet dat het er wel degelijk toe doet welke keuzes je maakt. Sommige zijn waardevoller als andere.

Herkenning dat het jaarthema zinvol is
Tijdens het maandenlange proces dat leidt tot benoemen van een nieuw jaarthema komen vanuit verschillende kanten signalen naar voren die als het ware bevestigen dat 'het' thema in de lucht hangt.

Signaal 1. Sir Ken Robinson
Deze typische Britse wetenschapper heeft uitgesproken ideeën over creativiteit. Het belang daarvan, hoe het ontstaat, waarom het onderwijs kinderen niet creatiever maakt (integendeel) en wat het belang ervan moet zijn zijn in onze sterk veranderende samenleving. In zijn laatste boek (The Element uit 2009) houdt hij ons voor dat het belangrijk is om mensen datgene te laten doen wat bij hen past. Waardoor ze thuis en op het werk als het ware 'in hun element' zijn. Dan functioneren ze optimaal. Hoeven ze niet gemotiveerd te worden om 'iets' te doen. Ze zijn dan intrinsiek optimaal gemotiveerd en - daar gaat het hem voor al om - zijn ze creatiever. En daar schreeuwt onze wereld om: mensen die creatief kunnen denken en handelen. Om de majeure problemen van onze tijd op te lossen.
Dit denken schurkt natuurlijk tegen die echte waarde(n) aan. Hij verkondigt zijn visie niet alleen in boeken maar vooral ook on stage. En opnames van die optredens staan op internet en trekken (terecht) veel kijkers.
Klik hier voor het filmpje Collaboration in the 21st century

Signaal 2. Seth Godin
In het vroege voorjaar van 2012 publiceerde deze Amerikaanse marketeer een manifesto. Stop stealing dreams (what is school for?). Over het onderwijs. Wat daarin fout gaat en houdt hij een warm pleidooi voor een leven lang leren én vooral open staan voor nieuwe dingen. De tijd dat je op school kennis opdeed waar je de rest van je leven mee vooruit kon is al lang voorbij. Onze tijd schreeuwt om mensen die weten wat er speelt en zichzelf doorlopend 'bijscholen'. Een manier om dat te doen is - zeer verrassend voor iemand die een heilig ontzag heeft voor de digitale wereld - lezen. Lezen is in zijn visie dé manier om op een snelle manier bij te blijven. Om te weten wat er speelt. Om ideeën op te pikken. Enzovoorts.

Signaal 3. Intouchables
Dé filmhit van 2012 wordt waarschijnlijk deze Franse feelgood-movie. Over de verlamde rijke stinkerd die toevallig tegen een verpleger 'aanloopt' die uit een volstrekt ander milieu komt. Introvert meets extravert. Die andere opvattingen hebben over van alles, maar uiteindelijk toch dezelfde waarden delen. En weten wat in het leven waarde heeft en wat minder.

Signaal 4. Vrijheid, gelijkheid en broederschap
Voor de VARA maakte ombudsman Pieter Hilhorst een drietal tv-programma's over de oude (Franse) waarden vrijheid, gelijkheid en broederschap. Drie uur uitgesmeerd over drie dagen. Een goede mix van inhoud en verpakking. In de tv-serie zitten veel talking heads. Die door de reeks heen aspecten aansnijden van de oude thema's Tijd voor een nieuwe lente en Who's in control? En iets zeggen over waarden en wat waardevol is. 

Signaal 5. De verkiezingen????

In de komende maanden zullen Nederlandse politici zich over van alles uitspreken, maar - wedje - niet over echte waarde(n). Het thema is daarvoor veel te abstract. Je scoort er geen punten mee. Maar toch zal links of rechtsom dit debat gevoerd moeten worden.Een debat dat vele jaren zal duren.

Op de dag dat het Kabinet Rutte viel stond in het Financieel Dagblad een lang interview met Paul Gilding. Deze voormalige directeur van Greenpeace (international) en auteur van het boek Helden uit noodzaak (Vertaling van The great disruption) doet enkele uitspraken over onze huidige tijd. Waar we staan. En dat we zullen moeten handelen. De tijd dat dit soort boodschappen weggewuifd konden worden als 'een mening' is voorbij. In het (rechtse, liberale?) FD komen steeds vaker dit soort personen en geluiden aan bod. In dezelfde week publiceerde deze zakenkrant een vernietigend rapport over de prestaties van het kabinet Rutte. Kernboodschap: gerommel in de marge, geen vernieuwingen en onvoldoende visie.

Gilding stelt zijn lezers voor een keuze: u gaat op de oude voet verder óf u verandert uw gedrag. Volgens hem is het vigerende economische model niet meer houdbaar. Zijn betoog onderbouwt de gewezen milieuactivist met onderzoeken van IMF, Wereldbank, VN, Pentagon, Harvard, MIT, Goldman Sachs en Deutsche Bank. 'We staan er niet al te best voor. De kans dat het gedaan is met onze beschaving is 50%.

() Ik ben geen onheilsprofeet. Ik maak een rationele analyse op basis van wetenschappelijke feiten. De aarde is vol. In 2004 hebben 1300 wetenschappers in het zogeheten Millennium Ecosystem Assesment 25 ecosystemen onderzocht. De wetenschappers vertellen ons dat we fysiek zijn beland in een periode van gesynchroniseerde, gerelateerde ineenstorting van de economie en het hele ecosysteem. Nu al zie je dat we economisch niet groeien, maar doormodderen. () Je hoeft niet helderziend te zijn om te weten dat er een economische en sociale orkaan op ons afkomt. Dat is het onaangename deel van mijn boodschap. Maar als we nu handelen, maken we nog een kans. Het wordt moeilijk, maar niet onmogelijk. We beschikken als mensheid over de capaciteiten om de steven te wenden en vindingrijke oplossingen te vinden, maar dan moeten we wel alle zeilen bijzetten. Ons staat de grootste economische en industriële transformatie in de geschiedenis te wachten.

De welvaart die we hebben vergaard, hebben we gestolen van onze kinderen. Elke generatie offert zich op voor haar kinderen. Wij offeren onze kinderen op voor onszelf. () Toch geloven we nog altijd dat we economisch kunnen blijven groeien. Intussen putten we de systeemcapaciteit van de aarde met haar eindige hulpbronnen verder uit. We putten onszelf uit. We werken harder om meer spullen te kopen, maar het helpt niet. Economische groei ontwricht ons bestaan. Meer productie en consumptie maken ons afhankelijker, ongelukkiger, eenzamer en armer. We zijn verslaafd, maar zitten nog in de ontkenningsfase. We moeten nog dieper in de goot belanden om te willen afkicken. De aanname dat groei de bron is van onze welvaart berust op een misverstand.




Alles kommer en kwel?

Trouw publiceerde op zaterdag 21 april 2012 een artikel van Ralf Bodelier. Een schrijver en journalist uit Tilburg die veel rondreist in Afrika én in 2006 in Oss sprak in de tweede reeks lezingen op de zondagmiddag. Sinds die tijd volgen we hem. Van hem verscheen (al) in 2005 het boek Tegen de angst : optimisme als opdracht voor de 21e eeuw. Een titel die zijn tijd ver vooruit was en waar bij 'ons in het Westen' niet naar gehandeld werd.
Hij constateert dat veel landen in Azië en Afrika het heel erg goed doen. Ze zijn nog lang niet op 'ons' niveau, maar veel landen maken grote sprongen vooruit.

Hij sluit zijn artikel als volgt af:

Het einde van de derde wereld is onomkeerbaar en dat geldt ook voor het einde van de eerste. Niet alleen Griekenland en Spanje maar ook landen als Frankrijk en Nederland staan op een tweesprong. Wanneer de angst groeit, zakken onze economieën verder weg en wisselen we uiteindelijk stuivertje met die landen die we ooit de derde wereld noemden.

Maar lukt het ons om ons zelfvertrouwen te herwinnen en zetten we onze welvaart in voor een internationaal georiënteerde samenleving die ook duurzaam is, dan moet het mogelijk zijn om weer uit het dal te klimmen waarin we de afgelopen jaren zo diep zijn weggegleden. Waar het op aankomt is het lef om weer te hopen, the audacity of hope, zoals Obama het uitdrukte.


Er is veel te  lezen (een kleine selectie)
Ralf Bodelier. Tegen de angst : optimisme als opdracht voor de 21e eeuw (2005)
Paul Gilding. Helden uit noodzaak : hoe onze generatie dankzij de ecologische en economische crisis de wereld gaat redden (2012)
Seth Godin. Stop stealing dreams (what is school for?) (2012) online te lezen/downloaden
Daniel Kahneman. Ons feilbare denken (2011)
Barack Obama. De herovering van de Amerikaanse droom (2006) ( vertaling van The audacity of hope)

Robert M. Pirsig. Zen en de kunst van het motoronderhoud (1974)
Ken Robinson. Het element : als passie en talent samenkomen (2009)
Roos Vonk. Menselijke gebreken voor gevorderden (2011)


En te bekijken, bestuderen, beluisteren
MBA Oath 2011 (3 minuten)
Ken Robinson. Collaboration in the 21st century (6 minuten)
Seth Godin over stammen (17 minuten) (TED)
Paul Gilding. The Earth is full (17 minuten) (TED)
VARA-tv-serie van Peter Hilhorst over vrijheid, gelijkheid en broederschap
De speelfilm The passion of Ayn Rand (1999) 
Gretchen Peters. Hello cruel world (cd) (2012)
Bruce Springsteen. Wrecking ball (2012)

Tot slot
Opmerkelijk dat de beeldspraak van de ruwe zee, de reddingsboei, de vuurtoren e.d. zo vaak gebezigd wordt.

Geen opmerkingen:

Een reactie posten