Dit jaar is het thema: Hoe overleef ik de digitale informatiejungle. Dat onderwerp heeft ook iets met het jaarthema Oefenen IN een andere tijd te maken; zoals uit de rest van dit (lange) artikel zal blijken.
Een grote mond
In de aanloop naar dit Cultureel Uitje Oss kwam op zeker moment collega Annemarie met de (dwingende) suggestie om dit jaar als bieb 'iets' te doen met het thema mediawijsheid. Waarom? Omdat zij in haar eigen omgeving merkt dat veel mensen de link tussen bibliotheek én dat (redelijk modieuze, én nieuwe) woord niet leggen. Of alleen als je uitlegt wat 'de bieb' op dit terrein allemaal doet. Een goede suggestie, waar we mee uit de voeten konden. Op zeker moment merkte ik ietwat geringschattend op dat mediawijsheid méér is dan mensen leren omgaan met een iPhone, iPad, Facebook, Google enzovoorts. Het gaat niet alleen om digitale vaardigheden! Het is ook veel meer dan waar men vooral in basisscholen mee bezig is: 21st skills aanleren.
Annemarie kapte mijn betoog af en gaf me de opdracht om daar op die zondag een verhaal over te houden. Wie A zegt, moet met zijn grote mond B gaan praten. Nietwaar?
Klik hier voor de presentatie (op Slideshare)
Bas Heijne is een publicist die bij uiteenlopende projecten betrokken is. Medio mei begon een zesdelige tv-reeks over dilemma's die door voortschrijdend inzicht op ons - mensen - afkomen. In De volmaakte mens snijdt hij verschillende zaken aan waar de mens mee om zal moeten leren gaan: ingrijpen in het ontstaan van de mens, stoppen van verouderingsprocessen, mogelijke manieren om in te grijpen in ons brein en denken, onsterfelijkheid, de komst van robots en zelflerende systemen. Een programma dat (ver) vooruitloopt op discussies in de Tweede Kamer. Onderwerpen waar over enkele jaren over gepraat zal moeten worden. Ons dwingt om veel wetten aan te gaan passen. Maar voor het zover is, zal er gepraat moeten worden. In de samenleving. Een breed debat. Wat willen we wel? Kunnen we deze dynamiek nog bijsturen? Hoe dan? Kortom: Who's in control?
In de aanloop naar deze serie werd hij her en der in de media aan het woord gelaten. Zo zat hij een uur in het nachtprogramma Nooit meer slapen. En daar sprak hij op zeker moment over een misvatting.
Veel niet-schrijvende mensen denken dat als een schrijver plaats neemt achter zijn (of haar) schrijftafel hij (of zij) weet wat hij (of zij) gaat opschrijven. Bas Heijne merkte op dat hij meestal wel een ruw idee heeft, maar dat hij pas door er voor te gaan zitten en te gaan typen hij als het ware ontdekt wat hij écht denkt. Alhoewel 'écht' suggereert dat hij dan - op dat moment - 'dé' waarheid over een bepaald onderwerp, voor eens en altijd opschrijft. Integendeel. Schrijven is in zijn ogen een proces van zoeken, aftasten, ontdekken hoe je over iets denkt. Essayer. Het is zelden in graniet gehouwen. Klik hier voor een artikel over dit schrijven (Je bent aan het zoeken naar wat je vindt)
Je kunt gerust stellen dat rondom dit begrip een soort industrie is ontstaan. Door verschillende mensen, bedrijven, instellingen en organisaties wordt iets gedaan. Voor uiteenlopende doelgroepen. Van hoog tot laag. Het gros van de aandacht gaat uit naar twee groepen: (basisschool)kinderen en ouderen die niet zo digitaal vaardig zijn. Onder deze noemer kunnen zeer uiteenlopende zaken geschaard worden: pesten, leren zoeken, een muis bedienen, een ID aanvragen, hoe download je een app, omgaan met wachtwoorden, een kaartje kopen via het net, leren samenwerken, inschatten wat relevante informatie is, ervaren wat Pinterest is, hoe kun je Linkedin gebruiken om een baan of opdracht te verwerven et cetera. In onze regio (Noord Oost Brabant) zijn wij als bibliotheek ook actief. Binnen en buiten onze bibliotheekpanden. In scholen. Voor bepaalde groepen volwassenen. Enkele collega's zijn formeel ook als mediacoach opgeleid. En proberen hun kennis over te dragen, richting publiek én collega's.
Terwijl ik nadacht over mijn verhaal (want dat is het; het is niet de absolute waarheid), en ik op zoek ging naar plaatjes om mijn presentatie te verfraaien, kwam ik een zogenaamde woordenwolk tegen. Waarin diverse woorden staan die een relatie hebben met mediawijsheid. Mijn oog viel juist op dít plaatje omdat er - gek genoeg - vier cruciale woorden in ontbreken: Data, Informatie, Kennis en - vooral dat - Wijsheid.
In het woord mediawijsheid ligt WIJSHEID opgesloten. En daar zou het meer over moeten gaan. Het doel van dit alles lijkt me dat mensen 'wijzer' worden. Maar, en daar begint mijn verhaal: Wat is wijsheid? En waarom zouden we dat nodig hebben? En misschien nu méér dan vroeger?
We zitten - dat durf ik te stellen - als samenleving in een transitiefase. We nemen noodgedwongen afscheid van een model dat voor veel welvaart heeft gezorgd. Maar om uiteenlopende redenen is het 'op' en zal - beter móet - er een ander model komen bovendrijven. De jaarthema's Oefenen VOOR en (later) IN een andere tijd hebben hier natuurlijk mee te maken en verwijzen er naar. Op zondag 31 mei stip ik kort enkele elementen aan. Peter Sloterdijk met zijn boek Je moet je leven veranderen, met de omineuze zin: “De enige autoriteit die tegenwoordig mag zeggen: 'Je moet je leven veranderen!' is de wereldwijde crisis waarvan sinds enige tijd iedereen merkt dat ze begonnen is haar apostelen de wereld in te sturen.”
Maar het gaat ook om andere ('kleinere') zaken. Een andere manier vinden waarop bedrijven in de toekomst geleid zouden moeten worden. Hoe ons onderwijssysteem klaar te maken voor de uitdagingen van de eenentwintigste eeuw. Geopolitieke ontwikkelingen. De komst van robots en zelflerende systemen. Toenemende ongelijkheid. Het wegvallen van veel betaalde banen. Nadenken over wat een gelukkig leven inhoudt. De manier waarop ons democratisch systeem in haar voegen kraakt en er geëxperimenteerd moet worden met alternatieven. De onmogelijke combinatie van economische globalisering, politieke democratie en de natiestaat (dank: Dani Rodrik voor dit trilemma).
En toevallig sluit de tv-serie De volmaakte mens hier 'mooi' bij aan. Door de (ogenschijnlijk?) steeds snellere komst van ontdekkingen komen er in een steeds sneller (wellicht exponentieel?) tempo ontwikkelingen op de mens af. Onderzoek dat leidt tot nieuwe producten, diensten en mogelijkheden. Ontwikkelingen die ethische en morele vragen oproepen. Willen we dit wel? Kunnen we het nog bijsturen? Tegenhouden? Willen we het wel tegenhouden? En zo ja, is het tegen te houden?
Onze samenleving MOET zich de komende jaren, decennia over veel zaken uitspreken. Nadenken, afwegen, met elkaar het debat aangaan. Om uiteindelijk - god zegen de greep - een goede beslissing te nemen. Een wijs besluit, bij voorkeur. Nietwaar? Maar daar zit hem de crux. Iedereen die meer dan een beetje om zich heenkijkt weet dat er de laatste jaren - meer dan vroeger (?) - besluiten zijn genomen waar het woordje wijsheid niet op geplakt kan worden.
Een voorbeeld? In veel westerse landen is wetgeving zodanig aangepast dat mensen pas later met pensioen mogen gaan. Tegelijkertijd is het werkloosheidcijfer in dezelfde landen al jaren erg hoog. En zal blijven groeien. Door trends die iedereen die meer dan een beetje 'de krant' leest zal herkennen: vergrijzing, veel jongeren die moeilijk aan 'de bak' komen, een miljoen zzp'ers met een zeer onregelmatig inkomen, de komst van robots en zelflerende systemen en het feit dat onze ecologische voetafdruk nú al veel te groot is en dat we alles op alles moeten zetten om te gaan consuminderen. En alle beleidsmakers die aankomen met 'het financieringstekort' laten vooral zien dat zij denken vanuit een té eng (economisch, moneydriven) kader.
Deze zin bezigde oud-econoom Henk van Tuinen op zondag 16 maart 2014 in de Groene Engel in Oss. Hij sprak daar op uitnodiging van de bibliotheek. In de tiende reeks lezingen op de derde zondagmiddag van de maand. De aanleiding voor de uitnodiging was zijn in oktober 2013 verschenen Ons land kan menselijker : naar een economie die de samenleving verbetert. Een boek waarin hij een pleidooi houdt om een fonds op te zetten waarmee reclame bekostigd kan worden die tegen reclame- en marketingkrachten ingaat die ons verleiden dingen te kopen of ervaren die vaak niet zo goed voor ons zijn. Sterker: zaken die een relatie hebben met onze té grote ecologische voetafdruk. Een boek dat zeker ook gelezen kan worden door mensen die meer willen weten over mediawijsheid.
Die middag zal ik me lang herinneren. Door een zinnetje dat hij terloops uitsprak: "Mensen te voeden met de dilemma's waar we voor staan". Bingo! Dat is de rol van een openbare bibliotheek! Daar was én ben ik mee bezig. En in onze veranderende samenleving moeten veel meer mensen zich over die dilemma's gaan buigen.
Maar wat is wijsheid?
Het is onmogelijk te definiëren wat wijsheid is. Dus dat ga ik ook niet doen. Het lijkt op twee andere begrippen, woorden: kwaliteit en tijd. Iedereen weet wat het is. Ervaart de aanwezigheid ervan, maar du moment dat je moet gaan formuleren wat het is dan sta je met je mond vol tanden. Hoe het ontstaat? Hoe wijsheid of kwaliteit te verbeteren? Er zijn mensen die het menen te weten. In allerlei sectoren lopen managers en andere vaak hoogopgeleide mensen rond die 'de kwaliteit' in hun bedrijf, sector of branche zullen gaan verhogen. Blijkbaar weten wat hét is. Ze komen echter vaak alleen aan met zaken die meetbaar zijn, maar vaak haaks staan op wat mensen onder kwaliteit of geluk verstaan. Nog zo'n dilemma. Ik verwijs over dit thema vaak naar een klassiek boek (uit 1974): Zen en de kunst van het motoronderhoud van Robert M. Pirsig (voor kwaliteit). En vaak wordt naar Augustinus verwezen als het over tijd gaat.
Alex Brenninkmeijer heeft Den Haag verlaten. In 2014 stopte hij als dé Nationale Ombudsman. Gedurende acht jaar liet hij zich vaak zeer kritisch uit over 'de overheid'. En laakte veel wetten en vooral de manier waarop die werden uitgevoerd. In zijn jaarverslag liet hij overduidelijk merken dat hij weinig vertrouwen (meer) had in de wetgevende taken van onze parlementariërs. Veel Kamerleden en (oud-)ministers waren blij met zijn vertrek. Onlangs haalde hij weer 'de krant'. In De Volkskrant stond een lang interview met hem. Over zijn werk voor de Europese Rekenkamer.
In dit interview (13 april 2015) komt hij op zeker moment aanzetten met een model waar ik nog nooit van had gehoord. Hij formuleert het als volgt:
De gouden draad in mijn aanpak is het DIKW-model: van Data naar Informatie, naar Kennis, naar Wijsheid
DIKW
Ga je vervolgens googlen dan kom je al snel achter dat het model al enige tijd bestaat. In allerlei vormen en varianten. Maar altijd is de kern dat in een proces van eliminatie data uiteindelijk leidt tot inzicht (noem het wijsheid). In dat proces zijn (meestal) vier fases te onderscheiden. Mijn indruk was meteen dat dit model een prachtige manier is om uit te leggen hoe mensen in elkaar zitten, bedrijven werken en (bijvoorbeeld politieke) besluiten genomen zouden moeten worden. Na een fase waarin data wordt verzameld ontstaat informatie. Die nemen mensen tot zich en dat leidt tot kennis. De volgende stap is om met alle opgedane kennis in een voorkomend geval een wijs besluit te nemen.
Maar het gaat vaak mis. Daar zijn allerlei verklaringen voor te bedenken, maar het helpt als we ons realiseren dat er veel beren op de weg lopen. Ons in de weg lopen. Verhinderen dat we informatie om kunnen zetten in kennis en vervolgens die opgedane kennis gebruiken om wijze beslissingen te nemen. Verder op iets over die beren. Dertien stuks. Zoveel heb ik er althans voor dit verhaal verzameld. Maar voordat ik die beren loslaat even kort iets over Systeem 1 en 2.
De laatste tien jaar verschijnen er steeds meer boeken over onze hersenen. Hersenonderzoekers ontdekken steeds meer over de werking en wetenschapsjournalisten én wetenschappers schrijven daarover boeken voor een breed publiek. In 2012 verscheen van een vooraanstaand onderzoeker (want hij kreeg een Nobelprijs voor ... economie) Ons feilbare denken. Waarin hij onderzoek, inzicht en door de jaren opgedane wijsheid (!) neerlegt. Centraal daarin staat zijn verhaal dat de mens in zijn brein twee systemen heeft: Systeem 1 en Systeem 2. Systeem 1 is het grootst. Is gedurende 95 procent van de tijd actief en werkt vooral op gevoel. Systeem 2 daarentegen is slechts af en toe actief en is verantwoordelijk voor serieus (na)denken. Systeem 2 wikt en weegt af . Komt op basis van opgedane DIK (Data Informatie Kennis) tot een besluit. Of het altijd Wijs is valt te betwijfelen, maar er is wel over nagedacht. Terwijl Systeem 1 amper nadenkt. Systeem 1 is een soort automatische piloot die ons zonder veel ongelukken door het leven heen leidt. Niks verkeerds mee, maar af en toe moet er wel nagedacht worden. En niet meteen - vanuit een impuls - gehandeld.
Daniel Kahneman wordt trouwens door economen in Nederland gewaardeerd. Hij staat op nummer 7 in een soort poll. Op negen staat verder ene Daron Acemoglu (die interessant onderzoek gedaan heeft naar geopolitieke ontwikkelingen).
Iedereen die na gaat denken over 'dingen' die verhinderen dat je goed geïnformeerd of wijs door het leven kunt gaan zal meer dan deze dertien voorstellen kunnen ophoesten. Prima. Ga uw gang. Maar voor deze middag vond ik dertien wel een mooi getal. Ik presenteer ze hieronder en maak bij sommige punten wat aanvullende opmerkingen en verwijs naar andere bronnen.
Behoeft geen toelichting, maar is een deel van het 'probleem'. Umberto Eco zei er ooit het volgende over:
De oude censuur was dat de overheid je iets verbood. De nieuwe censuur is het tegenovergestelde, je krijgt nu zoveel informatie dat niemand nog weet wat-ie echt moet weten.Die zinnen spreken voor zichzelf.
Beer 2 - Wijsheid komt niet aanwaaien
Een waarheid als een koe en werd me aangereikt door Arnold Grunberg. Die op 9 april in De Volkskrant verhaalde over zijn bezoek aan het Maagdenhuis. Waar hij samen met de bezettende studenten een boek van Coetzee wilde gaan bespreken (Elizabeth Costello). Dat mislukte. Sommige studenten wilden liever iets anders gaan doen (mediteren). Hij beschrijft het als volgt:
Mij lijkt de tegenstelling intellect versus gevoel achterhaald, maar ja, anti-intellectualisme is nog altijd in de mode. Of dat de bouwsteen is van de universiteit van de toekomst betwijfel ik. Wel heb ik iets geleerd in het Maagdenhuis. Als mensen over gevoel spreken, hebben ze het op recht op luiheid zonder schuld. Een kwaal die typerend is voor onze cultuur: de emotie is de schaamlap van intellectuele luiheid.
Beer 3 - Je hebt bandbreedte nodig
Dit inzicht is afkomstig uit een boek dat vorig jaar veel indruk op me maakte. Geschreven door twee Amerikaanse onderzoekers, een econoom en psycholoog. Met moeilijke namen, maar als je oefent rollen ze er zo uit: Sendhil Mullainathan en Eldir Shafir. Het boek heet in het Nederlands: Schaarste : hoe gebrek aan tijd en geld ons gedrag bepalen. Korte samenvatting. Elk mens heeft in zijn brein een beperkte 'bandbreedte'. Als die bandbreedte opgeslokt wordt door zorgen over gebrek aan geld of tijd, dan blijft er geen ruimte over om andere dingen te gaan doen of bedenken. Lezen of (andere) informatie tot je nemen, laat staan verwerken tot kennis (of wijsheid) is dan schier onmogelijk. En iedereen die te maken krijgt met dit soort mensen zou zich dat moeten realiseren. Vooral mensen die mensen 'helpen' die met (diepe) armoede te maken hebben. Ik schreef er al eerder over (bijvoorbeeld: Oefenen in een andere tijd).
Een woord dat de laatste jaren steeds vaker wordt gebezigd. En steeds meer burgers begrijpen dat het een stuk gereedschap is dat door veel bedrijven, instellingen en organisaties min of meer bewust wordt ingezet. Kort samengevat zijn het pogingen om een bepaald verhaal of kijk op de werkelijkheid zodanig neer te zetten dat de argeloze toehoorder gelooft dat het inderdaad zo is. Dat er wel degelijk iets kritisch tegenover geplaatst kan worden komt bij ons (in ons Eerste Systeem) niet zo gauw op. Frames werken op de lange termijn. Het is geen toverformule om mensen snel ergens warm voor te maken. Nee, de kracht zit hem in de herhaling.
Als bibliotheek proberen we al jaren duidelijk te maken dat er dagelijks, wekelijks 'tóch' wel erg veel bezoekers zo maar even binnenstappen. En steeds vaker niet om iets te komen lenen. Die boodschap dragen we op verschillende plekken uit. Waarom? Als tegenwicht tegen een ander frame, dat de bieb ten dode zou zijn opgeschreven. Terwijl wij én veel mensen weten dat we wel degelijk iets in deze tijd te betekenen hebben. En dat 'gedoe' met 'de dilemma's voor onze tijd' (een ander frame!) heeft daar onder andere mee te maken.
Voorbeelden? Pro-Life, 'Linkse hobbies', 'villa-subsidies' of 'The war against terror'.
Pro-Life beijvert zich om abortus te verbieden. Hun naam suggereert dat voorstanders van abortus tegen 'het leven' zouden zijn.
Een zeer hardnekkig frame
Het meest hardnekkige frame van onze tijd heeft alles te maken met de dilemma's waar we voor staan. Ik formuleer dat frame hier als: "De markt regelt alles!" Daarmee aangevend dat overheden dat niet doen; ja, zelfs in de weg lopen en daarom zo klein mogelijk gemaakt of gehouden moeten worden. Dat de markt niet alles regelt zal iedereen die er even over na wil denken ook wel moeten toegeven. Dit frame ligt sinds enige jaren (en het begon al voor de financiële crisis van 2007!) onder vuur. Willen veel denkers en gewone burgers daar niet meer volledig in mee willen gaan. De balans is verstoord.
Ook dit begrip wordt steeds bekender. Mensen weten ongeveer wat een spindoctor is. Wie de bekendste Nederlandse is: Jack de Vries. Ik vond ergens op het net deze zinnen:
Een adviseur of voorlichter van een politieke partij of een ambtsdrager die de opdracht heeft het beleid van zijn politieke opdrachtgever zo positief mogelijk te presenteren en te verdedigen of hem of haar daarin te coachen. Het doel is het gunstig stemmen van de publieke opinie.
Beer 6 - Public Relations
Daar is elk bedrijf mee bezig. Ik vond deze zinnen:
Is het stelselmatig bevorderen van het wederzijds begrip tussen een organisatie en haar publieksgroepen.
Het voornaamste doel van pr is het bestendigen of scheppen van een goed imago en niet verkoop
Daartoe wordt gebruikgemaakt van interne en externe communicatie om een bepaald publiek te informeren of te beïnvloeden met behulp van tekst, advertenties, publiciteit, promoties en speciale gebeurtenissen.
Beer 7 - Marketing
Is verwant aan PR, maar is toch net even anders. Zeg maar alle inspanningen die bedrijven doen om hun product onder de aandacht te brengen en verkopen. Dat er een kentering in de lucht hangt kun je overal constateren. Ik noem twee voorbeelden. Op 3 september 2014 publiceerde een van mijn favoriete denkers (en tijdgeestvolgers) op zijn blog een kort artikeltje. Vier zinnen. Dodelijke zinnen voor iedereen die denkt met marketing effe snel en veel geld te kunnen verdienen. Das war einmal. Zeg in de twintigste eeuw. Change hangt in de lucht.
Marketing USED to be what you say
In maart 2015 verscheen in een van de belangrijkste vakbladen voor de reclame- en marketingbranche (Adformatie) een redelijk lang artikel van Tom Kniesmeijer: Naakte vrouwen, is dat nog edgy in 2015? En zijn antwoord is natuurlijk dat de tijd dat je met een blote meid een product kon verkopen op haar eind loopt. Zou moeten lopen. Ik schreef hierover al een langer stuk (Grote merken verliezen terrein. Het vertrouwen kan nauwelijks lager.) Tom Kniesmeijer is ook bekend als de initiator van de TrendRede. Een alternatieve troonrede voor ons allen. Een inspirerend verhaal over veranderingen die in de lucht hangen en waar we iets mee moeten.
Bedrijven waar de discrepantie tussen wat ze zeggen en wat ze doen steeds groter lijkt te worden zijn een AH, Rabobank, Nuon of (nu redelijk actueel) de Fifa.
Beer 8 - Voorlichting
Ook dit doen alle bedrijven, organisaties en instellingen. Met de beste bedoelingen. Maar als mens wordt er toch op je ingepraat. Krijg je beelden, verhalen om je op andere gedachten te brengen, je ergens van op de hoogte te brengen. Redelijk onschuldig maar ook hiermee worden we omringd en door overvallen. Twee voorbeelden: BOB jij of ik? en 'Leuker kunnen we 't niet maken. Wel makkelijker'.
Beer 9 - Nudge
Een redelijk nieuwe beer. Het is een mix van voorlichting en manipulatie (die iets verderop komt). Maar meestal een variant die ingezet voor een 'goed' doel. Voorkomen dat er op kruispunten ongelukken gebeuren. Dus ruimen we de verkeerslichten op en veranderen die gevaarlijke plek in een rotonde. Het is een Engels woord dat zoiets betekent als 'een zetje (in de goede richting) geven. Op een beroemd boek staat een plaatje van ma olifant die baby olifant met haar slurf ergens heen duwt. Redelijk ongevaarlijk. Alhoewel: mensen die tamboereren op hun persoonlijke (negatieve) vrijheid zijn er niet zo blij mee en willen dat overheden én bedrijven zich hier ver van houden. Een leuk debat voor de komende jaren, want het lijkt er op dat er steeds meer nudge op ons af gaat komen.
Beer 10 - Manipulatie
Zonder commentaar
Beer 11 - Propaganda
Idem
Een klassiek boek: Gebakken lucht
De Engelse journalist Nick Davies onderzocht rond 2005-2006 enkele tabloids, boulevardkranten als The Sun, The Daily mirror en News of the world. Bladen waar alles uit de kast werd gehaald om primeurs te scoren. Zijn onderzoek en boek leidde tot de val van veel journalisten, het omvallen van de News of the world en gezichtsverlies voor eigenaar Rupert Murdoch.
Maar in dit boek gaat het niet alleen over het ranzige van dit peuren in andermans leven. Nee, hij beschrijft vooral ook hoe krantenredacties door de jaren heen steeds machtelozer zijn geworden. In dit boek worden bijna alle beren ik tot nu heb genoemd (framing, spinning, PR, marketing, voorlichting, manipulatie én propaganda) stuk voor stuk behandeld. Waarschuwing: je wordt er niet vrolijk van. En (mijn conclusie): het is in 2015 nog slechter als in 2009. Hoe bijvoorbeeld in het Brabants Dagblad sinds kort een AD-bijlage gratis is opgenomen.
Beer 12 - Reclame
Natuurlijk, die moet er ook bij. Misschien is er wel meer reclame als informatie. Grapje. Maar het moge duidelijk zijn dat 'het' overal zit, oppopt, ons omringt, af en toe gek maakt. Maar anderzijds: we roepen het over onszelf af. Willen commerciële omroepen. Én publieke waarvoor we niet meer willen betalen. Denken dat zoekmachines gratis diensten moeten leveren, topvoetballers astronomische salarissen mogen krijgen. Henk van Tuinen (die econoom van de zin over 'onze' dilemma's) doet in zijn boek (Ons land kan menselijker) een voorstel om een fonds op te richten. Vanuit dat fonds kunnen initiatieven betaald worden om reclames te maken die ingaan tegen bepaalde reclame- en andere marketinguitingen. Voorbeeld: de semi-publieke waterleidingbedrijven kunnen dan net zo veel reclames uitzenden als Spa of Perrier. Boodschap: ons water is nét zo lekker, zuiver en bijzonder maar kost slechts een habbekrats en hoeft niet vervoerd te worden in miljarden plastic flesjes. Lifestyle met lifestyle bevechten. Waarom zo'n fonds? Hij gelooft niet dat reclame uitgebannen kan en zal worden.
Beeld 13 - De filter bubbel
In 2011 hield een toen nog redelijke onbekende Amerikaanse jongeman een TEDtalk over gevaren die we zelf over ons afroepen als we gebruik maken van bepaalde internet(-toepassingen). Vaak zonder dat we het willen of in de gaten hebben. Eli Pariser schreef er een (niet vertaald) boek over: The Filter Bubble: What the Internet Is Hiding from You.
Zijn TED-talk( Beware online "filter bubbles") is sinds maart 2011 door ruim drie miljoen bekeken. Veel, maar te weinig. Het filmpje of delen daaruit worden ongetwijfeld tijdens mediawijsheid-bijeenkomsten gebruikt. Om mensen te waarschuwen voor de gevaren van het internet. Kern is dat het erg gemakkelijk is om alleen kennis te nemen van zaken die aansluiten bij jouw eigen kijk op de werkelijkheid. Signalen die daar tegenin gaan of je aan het denken zouden kunnen zetten kun je door die 'filter' gemakkelijk mijden. Je kunt zelf in de illusie (gaan) leven dat die andere signalen niet bestaan.
Vroeger was niet alles beter, maar toen nam je - als je bijvoorbeeld dagelijks een krant las - doorlopend notie van 'dingen' waar je niets over wilde weten of waar je niets mee had. De door Pariser beschreven trend is de laatste jaren alleen maar sterker ('slechter') geworden. Steeds meer bedrijven én apps doen alles om jou te behagen. Aansluiten bij jouw vermeende unieke persoonlijkheid. In de hoop - natuurlijk - dat je meer consumeert, afneemt et cetera.
Wat te doen?
Tja. Het is onmogelijk om je als Nederlander te onttrekken aan alle impulsen die op je af komen. Het helpt al als je weet dat er veel krachten werkzaam zijn. En voor alle duidelijkheid: niet alles is schadelijk. Sterker: als bibliotheek en mens doen we er vrolijk aan mee.
Bewustwording helpt. Dat je bijvoorbeeld weet wat DSDD betekent. Het is een knipoog naar DWDD. De S staat voor Ster. Een prima programma, niets mis mee, maakt je attentent op interessante 'dingen', maar er wordt wel doorlopend gespind. Veel bedrijven, organisaties en instellingen hengelen naar een plekje aan tafel. De Tros nieuwsshow op zaterdagmorgen is een ander voorbeeld.
Wat ook helpt is lezen. Cees Nooteboom zei onlangs:
Hieronder drie coupletten uit Weet je wat het is (van de cd De Held, 2012)
Weet je wat het is
Het is zo'n gedoe
Altijd moeten denken over wat je doet
Weet je wat het is
Het is zo vervelend
Altijd moeten kijken of de rest het met je eens is
Weet je wat het is
Het is zo'n gedoe
Weet je wat ik doe
Lees zo'n boek
Een boek waarin staat wat je doet wat je zelf wilt
Dat is wat ik ga doen
Lezen in zo'n boek
Een boek waarin staat dat je moet doen wat je zelf wil
Maar wat is het dan?
Zeg me wat is het dan?
Wat is het dan?
Dat ik zelf wil doen
Dat weet ik niet
Dat staat niet in het boek
Dat zijn ze vergeten
Dat staat niet in het boek
Dat zijn ze vergeten
Een nieuwe opgave?
Eind 2014 kwam een nieuw boek uit van de Amerikaanse filosofe Susan Neiman: Waarom zou je volwassen worden? En in dit boek ligt wat mij betreft een deel van de 'oplossing' opgesloten. Ze vraagt zich af waarom in onze samenleving nog steeds zo gedweept wordt met jeugd en jongeren. En ietwat neergekeken wordt op mensen die als volwassenen door het leven proberen te gaan. In haar ogen zouden meer mensen afscheid moeten nemen van onvolwassen gedrag. Ze formuleert het zo:
Dit boek én andere signalen brachten me ergens in december 2014 tot de volgende zin, een nieuw frame:
Verleiden en volwassen
In die zin zitten twee cruciale woorden. Om te beginnen heeft het in mijn ogen weinig zin om te gaan voorschrijven hoe 'het' moet. Dingen vastleggen in wetgeving en daarna gaan handhaven. Nee, het zou meer moeten gaan om burgers uit te dagen na te gaan denken over hun eigen gedrag. In de hoop dat ze dan vaker met hun Systeem 2 tot de conclusie komen dat dit of dat gedrag misschien toch niet zo volwassen is.
Als maatschappij gaan we dus ook niet voorschrijven wat volwassen gedrag is. Ook hiervoor geldt dat we als mens vaker bij ons zelf de vraag stellen of dit of dat gedrag nog wel past in onze veranderende wereld. Iedereen voelt op zijn of haar manier wel aan wat zinvol of volwassen is.
Iedereen die vaker in de eigen spiegel kijkt zou je wijs kunnen noemen. Of -bescheidener geformuleerd - ietsje wijzer.
Mensen die op deze manier in de wereld (willen) staan, hebben iets met woorden als vertrouwen, hoop, optimisme, pessimisme. En weten daarin een bepaalde balans te vinden. Onlangs mengde een Nederlandse componiste (Caroline Soeter) zich in dit debat. In een nieuw werk (Once upon a time) pleit ze voor mensen die zich minder sceptisch door het leven bewegen. Niet alles met ironie of zwartgalligheid bejegenen. Openstaan voor andere dingen. Die vertrouwen hebben in de toekomst. Hopen dat het beter kan worden. Meer lezen? Volwassenen verleiden zich volwassener te gaan gedragen (februari 2015)
Enkele boeken tot slot
Medio mei kwam een nieuw boek uit van historicus Auke van der Woud. Hij heeft de afgelopen jaren verschillende boeken geschreven over de negentiende eeuw. Een eeuw waarin ook grote, fundamentele veranderingen plaatsvonden. In De nieuwe mens : de culturele revolutie in Nederland rond 1900 poneert hij de stelling dat zo rond 1900 zich een culturele revolutie voltrok. In zijn Woord vooraf verwijst hij naar verschillende boeken waarin Amerikaanse trends worden beschreven die ook bij ons in Europa door zijn gedrongen. Die titels én alle andere waarnaar ik verwees nam ik op in een literatuurlijst.
Klik hier voor een pdf-versie.
Wanneer je aan de beurt bent
Susan Neiman wil dat we ons afvragen of we ons niet iets-je volwassener zouden moeten willen gaan gedragen. Ietsje wijzer worden. Er zijn verschillende boektitels die hieraan refereren: De infantiele consument, De aanval op de redelijkheid, Doe er iets aan!, Overleven in overvloed, Brandwashed, De mythes van geluk, Hoeveel is genoeg?, Oogklepdenken en (het niet vertaalde) What to do when it's your turn (and it's always your turn).
Wij zijn aan de beurt. Uw spiegel staat klaar.
Klik hier voor de presentatie (op Slideshare)
(donderdag 28 mei 2015)
Hans van Duijnhoven
Marketing USED to be what you say
In maart 2015 verscheen in een van de belangrijkste vakbladen voor de reclame- en marketingbranche (Adformatie) een redelijk lang artikel van Tom Kniesmeijer: Naakte vrouwen, is dat nog edgy in 2015? En zijn antwoord is natuurlijk dat de tijd dat je met een blote meid een product kon verkopen op haar eind loopt. Zou moeten lopen. Ik schreef hierover al een langer stuk (Grote merken verliezen terrein. Het vertrouwen kan nauwelijks lager.) Tom Kniesmeijer is ook bekend als de initiator van de TrendRede. Een alternatieve troonrede voor ons allen. Een inspirerend verhaal over veranderingen die in de lucht hangen en waar we iets mee moeten.
Bedrijven waar de discrepantie tussen wat ze zeggen en wat ze doen steeds groter lijkt te worden zijn een AH, Rabobank, Nuon of (nu redelijk actueel) de Fifa.
Beer 8 - Voorlichting
Ook dit doen alle bedrijven, organisaties en instellingen. Met de beste bedoelingen. Maar als mens wordt er toch op je ingepraat. Krijg je beelden, verhalen om je op andere gedachten te brengen, je ergens van op de hoogte te brengen. Redelijk onschuldig maar ook hiermee worden we omringd en door overvallen. Twee voorbeelden: BOB jij of ik? en 'Leuker kunnen we 't niet maken. Wel makkelijker'.
Een redelijk nieuwe beer. Het is een mix van voorlichting en manipulatie (die iets verderop komt). Maar meestal een variant die ingezet voor een 'goed' doel. Voorkomen dat er op kruispunten ongelukken gebeuren. Dus ruimen we de verkeerslichten op en veranderen die gevaarlijke plek in een rotonde. Het is een Engels woord dat zoiets betekent als 'een zetje (in de goede richting) geven. Op een beroemd boek staat een plaatje van ma olifant die baby olifant met haar slurf ergens heen duwt. Redelijk ongevaarlijk. Alhoewel: mensen die tamboereren op hun persoonlijke (negatieve) vrijheid zijn er niet zo blij mee en willen dat overheden én bedrijven zich hier ver van houden. Een leuk debat voor de komende jaren, want het lijkt er op dat er steeds meer nudge op ons af gaat komen.
Zonder commentaar
Beer 11 - Propaganda
Idem
De Engelse journalist Nick Davies onderzocht rond 2005-2006 enkele tabloids, boulevardkranten als The Sun, The Daily mirror en News of the world. Bladen waar alles uit de kast werd gehaald om primeurs te scoren. Zijn onderzoek en boek leidde tot de val van veel journalisten, het omvallen van de News of the world en gezichtsverlies voor eigenaar Rupert Murdoch.
Maar in dit boek gaat het niet alleen over het ranzige van dit peuren in andermans leven. Nee, hij beschrijft vooral ook hoe krantenredacties door de jaren heen steeds machtelozer zijn geworden. In dit boek worden bijna alle beren ik tot nu heb genoemd (framing, spinning, PR, marketing, voorlichting, manipulatie én propaganda) stuk voor stuk behandeld. Waarschuwing: je wordt er niet vrolijk van. En (mijn conclusie): het is in 2015 nog slechter als in 2009. Hoe bijvoorbeeld in het Brabants Dagblad sinds kort een AD-bijlage gratis is opgenomen.
Beer 12 - Reclame
Natuurlijk, die moet er ook bij. Misschien is er wel meer reclame als informatie. Grapje. Maar het moge duidelijk zijn dat 'het' overal zit, oppopt, ons omringt, af en toe gek maakt. Maar anderzijds: we roepen het over onszelf af. Willen commerciële omroepen. Én publieke waarvoor we niet meer willen betalen. Denken dat zoekmachines gratis diensten moeten leveren, topvoetballers astronomische salarissen mogen krijgen. Henk van Tuinen (die econoom van de zin over 'onze' dilemma's) doet in zijn boek (Ons land kan menselijker) een voorstel om een fonds op te richten. Vanuit dat fonds kunnen initiatieven betaald worden om reclames te maken die ingaan tegen bepaalde reclame- en andere marketinguitingen. Voorbeeld: de semi-publieke waterleidingbedrijven kunnen dan net zo veel reclames uitzenden als Spa of Perrier. Boodschap: ons water is nét zo lekker, zuiver en bijzonder maar kost slechts een habbekrats en hoeft niet vervoerd te worden in miljarden plastic flesjes. Lifestyle met lifestyle bevechten. Waarom zo'n fonds? Hij gelooft niet dat reclame uitgebannen kan en zal worden.
In 2011 hield een toen nog redelijke onbekende Amerikaanse jongeman een TEDtalk over gevaren die we zelf over ons afroepen als we gebruik maken van bepaalde internet(-toepassingen). Vaak zonder dat we het willen of in de gaten hebben. Eli Pariser schreef er een (niet vertaald) boek over: The Filter Bubble: What the Internet Is Hiding from You.
Zijn TED-talk( Beware online "filter bubbles") is sinds maart 2011 door ruim drie miljoen bekeken. Veel, maar te weinig. Het filmpje of delen daaruit worden ongetwijfeld tijdens mediawijsheid-bijeenkomsten gebruikt. Om mensen te waarschuwen voor de gevaren van het internet. Kern is dat het erg gemakkelijk is om alleen kennis te nemen van zaken die aansluiten bij jouw eigen kijk op de werkelijkheid. Signalen die daar tegenin gaan of je aan het denken zouden kunnen zetten kun je door die 'filter' gemakkelijk mijden. Je kunt zelf in de illusie (gaan) leven dat die andere signalen niet bestaan.
Vroeger was niet alles beter, maar toen nam je - als je bijvoorbeeld dagelijks een krant las - doorlopend notie van 'dingen' waar je niets over wilde weten of waar je niets mee had. De door Pariser beschreven trend is de laatste jaren alleen maar sterker ('slechter') geworden. Steeds meer bedrijven én apps doen alles om jou te behagen. Aansluiten bij jouw vermeende unieke persoonlijkheid. In de hoop - natuurlijk - dat je meer consumeert, afneemt et cetera.
Wat te doen?
Tja. Het is onmogelijk om je als Nederlander te onttrekken aan alle impulsen die op je af komen. Het helpt al als je weet dat er veel krachten werkzaam zijn. En voor alle duidelijkheid: niet alles is schadelijk. Sterker: als bibliotheek en mens doen we er vrolijk aan mee.
Bewustwording helpt. Dat je bijvoorbeeld weet wat DSDD betekent. Het is een knipoog naar DWDD. De S staat voor Ster. Een prima programma, niets mis mee, maakt je attentent op interessante 'dingen', maar er wordt wel doorlopend gespind. Veel bedrijven, organisaties en instellingen hengelen naar een plekje aan tafel. De Tros nieuwsshow op zaterdagmorgen is een ander voorbeeld.
Je kunt oneindig veel meer leren uit een goed geschreven boek dan uit honderd verschillende kranten (De Volkskrant, 16 mei 2015)Maar tegenover die uitspraak staat een liedje van een in Nederland onbekende Belgische zanger: De Held.
Hieronder drie coupletten uit Weet je wat het is (van de cd De Held, 2012)
Weet je wat het is
Het is zo'n gedoe
Altijd moeten denken over wat je doet
Weet je wat het is
Het is zo vervelend
Altijd moeten kijken of de rest het met je eens is
Weet je wat het is
Het is zo'n gedoe
Lees zo'n boek
Een boek waarin staat wat je doet wat je zelf wilt
Dat is wat ik ga doen
Lezen in zo'n boek
Een boek waarin staat dat je moet doen wat je zelf wil
Maar wat is het dan?
Zeg me wat is het dan?
Wat is het dan?
Dat ik zelf wil doen
Dat weet ik niet
Dat staat niet in het boek
Dat zijn ze vergeten
Dat staat niet in het boek
Dat zijn ze vergeten
Eind 2014 kwam een nieuw boek uit van de Amerikaanse filosofe Susan Neiman: Waarom zou je volwassen worden? En in dit boek ligt wat mij betreft een deel van de 'oplossing' opgesloten. Ze vraagt zich af waarom in onze samenleving nog steeds zo gedweept wordt met jeugd en jongeren. En ietwat neergekeken wordt op mensen die als volwassenen door het leven proberen te gaan. In haar ogen zouden meer mensen afscheid moeten nemen van onvolwassen gedrag. Ze formuleert het zo:
En legt daarmee een link tussen ons gedrag als consument en de noodzaak om onze leefstijl aan te passen. Minder gaan voor impulsaankopen, 'dingen' die schadelijk zijn voor 'de planeet'.Het korte antwoord is: omdat het moeilijker is dan je denkt, mede omdat het weerstand kan oproepen. De krachten die onze wereld vormgeven zijn evenmin in echte volwassenen geïnteresseerd als ze dat in Kants tijd waren, want kinderen zijn gewilliger onderdanen (en consumenten).
Dit boek én andere signalen brachten me ergens in december 2014 tot de volgende zin, een nieuw frame:
Volwassenen verleiden zich volwassener te gaan gedragen
Verleiden en volwassen
In die zin zitten twee cruciale woorden. Om te beginnen heeft het in mijn ogen weinig zin om te gaan voorschrijven hoe 'het' moet. Dingen vastleggen in wetgeving en daarna gaan handhaven. Nee, het zou meer moeten gaan om burgers uit te dagen na te gaan denken over hun eigen gedrag. In de hoop dat ze dan vaker met hun Systeem 2 tot de conclusie komen dat dit of dat gedrag misschien toch niet zo volwassen is.
Als maatschappij gaan we dus ook niet voorschrijven wat volwassen gedrag is. Ook hiervoor geldt dat we als mens vaker bij ons zelf de vraag stellen of dit of dat gedrag nog wel past in onze veranderende wereld. Iedereen voelt op zijn of haar manier wel aan wat zinvol of volwassen is.
Iedereen die vaker in de eigen spiegel kijkt zou je wijs kunnen noemen. Of -bescheidener geformuleerd - ietsje wijzer.
“Mensen worden aangemoedigd om, met geld dat ze niet hebben, dingen te kopen die ze niet nodig hebben, om een niet blijvende indruk te maken op mensen om wie ze niets geven.” (Tim Jackson, auteur van Welvaart zonder groei : economie voor een eindige planeet - 2010)
Does anyone need a $60.000 car? (Lou Reed in Strawman, al in 1989 op cd New York)
Mensen die op deze manier in de wereld (willen) staan, hebben iets met woorden als vertrouwen, hoop, optimisme, pessimisme. En weten daarin een bepaalde balans te vinden. Onlangs mengde een Nederlandse componiste (Caroline Soeter) zich in dit debat. In een nieuw werk (Once upon a time) pleit ze voor mensen die zich minder sceptisch door het leven bewegen. Niet alles met ironie of zwartgalligheid bejegenen. Openstaan voor andere dingen. Die vertrouwen hebben in de toekomst. Hopen dat het beter kan worden. Meer lezen? Volwassenen verleiden zich volwassener te gaan gedragen (februari 2015)
Medio mei kwam een nieuw boek uit van historicus Auke van der Woud. Hij heeft de afgelopen jaren verschillende boeken geschreven over de negentiende eeuw. Een eeuw waarin ook grote, fundamentele veranderingen plaatsvonden. In De nieuwe mens : de culturele revolutie in Nederland rond 1900 poneert hij de stelling dat zo rond 1900 zich een culturele revolutie voltrok. In zijn Woord vooraf verwijst hij naar verschillende boeken waarin Amerikaanse trends worden beschreven die ook bij ons in Europa door zijn gedrongen. Die titels én alle andere waarnaar ik verwees nam ik op in een literatuurlijst.
Klik hier voor een pdf-versie.
Wanneer je aan de beurt bent
Susan Neiman wil dat we ons afvragen of we ons niet iets-je volwassener zouden moeten willen gaan gedragen. Ietsje wijzer worden. Er zijn verschillende boektitels die hieraan refereren: De infantiele consument, De aanval op de redelijkheid, Doe er iets aan!, Overleven in overvloed, Brandwashed, De mythes van geluk, Hoeveel is genoeg?, Oogklepdenken en (het niet vertaalde) What to do when it's your turn (and it's always your turn).
Wij zijn aan de beurt. Uw spiegel staat klaar.
Klik hier voor de presentatie (op Slideshare)
(donderdag 28 mei 2015)
Hans van Duijnhoven
