De internet-utopie

Terwijl op maandagavond 26 september in Oss hoogleraar sociale psychologie Ap Dijksterhuis een lezing hield over de rol van het onbewuste werd op Nederland 2 in Tegenlicht de Wit-Russiche jongeman, filosoof en wetenschapper Evgeny Morozov aan het woord gelaten. De formule van deze aflevering leek op een bepaalde manier op een andere (legendarische) Tegenlicht-uitzending van lang geleden. Op zondag 29 februari 2004 werd toen een andere (iets oudere) jongeman aan het woord gelaten. Die zelf een aantal uitgezochte beeldflarden van commentaar voorzag. Om zijn kijk op de werkelijkheid en samenleving te geven. Toen was het de (toen nog) onbekende filosoof Ad Verbrugge. Die later bekend werd door zijn boek Tijd van onbehagen, zijn inzet voor beter onderwijs (Beter Onderwijs Nederland) en zijn optredens in den lande. Hij was drie keer te gast in de reeks Blikopener speciaal in Oss.


Tegenlicht
Op maandag 26 september werd Evgeny Morozov door de redactie van Tegenlicht in een 'ruimte' geplaatst waar op vier 'wanden' fragmenten uit eerdere, andere Tegenlicht-uitzendingen werden geprojecteerd. Alle fragmenten hadden te maken met internet maar vooral met de manier waarop deze 'ontwikkeling' op de meest uiteenlopende manier 'onze manier van samenleven' al dan niet verandert. Morozov liep door deze projectie-ruimte heen en ging na twee of drie minuten in op hetgeen in de clips werd aangekaart. Uit tweets van Morozov valt op te maken dat hij de fragmenten niet van tevoren had gezien. Iedereen die de uitzending bekijkt zal respect moeten opbrengen voor het feit dat hij op zo'n intelligente manier op voor hem onbekende uitspraken en beelden weet te reageren. Hij is geen domme man; heeft twinkeloogjes. De trouwe fans van dit (enige?) serieuze programma van de Nederlandse tv herkenden veel uitspraken. En worden bevestigd in hun vermoeden dat de Tegenlicht-redactie de tijdgeest goed volgt. Hun motto Welcome to the real world maken ze jaar na jaar waar.

Een knuppel in het hoenderhok?
De visie van Morozov op internet en onze samenleving zijn op zijn minst opmerkelijk te noemen. Je zou het ook kunnen omschrijven als iemand die in de (internet)kerk vloekt. Hij zet zeer stevige vraagtekens bij iedereen die meent dat internet louter goede dingen met zich meebrengt.

Zijn centrale stelling
Internet heeft de potentie om iedereen zeer breed te informeren. Hij vreest dat in de praktijk internet verwordt tot een plek waar vijf miljard mensen hun eigen werkelijkheid vandaan halen. Daarin bevestigd worden. Waardoor iets als een gemeenschap met gedeelde waarden en normen erodeert en velen opgesloten zitten in een zelfgekozen (?) kooi, waarin iedereen alleen toegang heeft tot informatie die aansluit bij de eigen wereld. Vijf miljard narcisten die volstrekt gelukkig zijn omdat ze precies datgene krijgen wat ze verwachten. En keer op keer bevestigd worden in hun eigen werkelijkheid. Lastig als er zoveel écht grote problemen opgelost moeten worden. Oplossingen die veel aanpassingsvermogen van ons allen zullen vergen.


Brave new world
Morozov zegt het niet precies op deze manier, maar het schemert er wel doorheen. Aan het eind van het programma heeft hij het naar aanleiding van een fragment over Aldous Huxley. En diens boek Brave new world, waarin mensen 'rustig' worden gehouden door soma in te nemen. Internet en alles wat daarmee samenhangt zijn in zijn ogen het soma van de 21e eeuw.

Cyber-pessimist
Onder deze kop werd in de VPRO-gids de uitzending onder de aandacht gebracht. Enkele quotes uit dat artikel:
Nieuwe media zijn opium voor het volk, aldus Evgeny Morozov. In tegenlicht beweert hij dat de glorieuze rol die het internet is toegedicht bij het ontketenen van democratische revoluties schromelijk overdreven is.

De 26-jarige wetenschapper Evgeny Morozov deed begin dit jaar stof opwaaien met zijn boek The Net delusion. Daarin beweert hij dat de glorieuze rol die het internet is toegedicht bij het ontketenen van revoluties en verspreiden van democratie schromelijk overdreven is. De Wit-Rus probeerde zelf het internet te gebruiken om de maatschappij te veranderen in Oost-Europa, maar werd teleurgesteld. Hij vertrok naar de Verenigde Staten en vecht nu tegen wat hij zelf 'cyberutopisme' noemt.

In een wereld waar alles en iedereen via het web met elkaar verbonden is, verdwijnt onze privacy en raakt de macht in handen van grote bedrijven, stelt hij. De meeste onderdrukte mensen gebruiken nieuwe media niet om zich te verzetten tegen hun regime, maar om te ontsnappen aan hun armzalig leven door middel van spelletjes of internetporno. Morozov noemt nieuwe media zelfs opium voor het volk.


Who's in control?
Bij bijna alle fragmenten die worden vertoond en door Morozov van commentaar voorzien kun je de vraag stellen wie er 'de baas is'. Ogenschijnlijk is het eenvoudig: iedereen die internet of andere zaken die daarmee samenhangt gebruikt is in control. Hij of zij bepaalt wat er gebeurt. Wat er bekeken of gebruikt wordt. Maar Morozov zet daar grote vraagtekens bij. En komt vaak tot een conclusie die daar haaks op staat. Mensen zijn niet zo 'vrij', ze vertonen gedrag dat door anderen wordt 'uitgelokt' of geëntameerd. We zijn, zoals bijvoorbeeld Ap Dijksterhuis of Roos Vonk zullen onderschrijven, niet zo vrij. We vertonen gedrag dat anderen ook vertonen. Onze uniciteit is niet zo groot. En door internet is het o zo gemakkelijk om te 'blijven hangen' in je zelf geschapen kooi. "Ik houd nu eenmaal van ... en vind het niet nodig om kennis te nemen van andere geluiden". Geluiden in de letterlijke en figuurlijke zin. 'Ik houd nu eenmaal van reggae en ga niet luisteren naar ... folk". "Ik denk dat het klimaatprobleem niet bestaat en hoef daarom mijn levensstijl niet aan te passen".

Hij is niet de enige, maar zijn uitspraken zijn 'zwarter' als die van een Andrew Keen, Jaron Lanier of ...

Ontnuchteringsjaren
In 2006-2007 was het jaarthema van BasisBibliotheek Maasland Ontnuchteringsjaren. Daarmee bedoelden we dat we in een fase terecht waren gekomen waarin mensen tot de ontnuchterende conclusie zouden moeten komen dat in tegenstelling tot wat alom gedacht en beleefd werd veel zaken in onze samenleving toch niet zo goed waren. Dat seizoen spraken o.a. Ad Verbrugge (over de erbarmelijke staat van ons onderwijs), Bas Heijne, Maarten van Rossem en geluksonderzoeker Ad Vingerhoets. Toen was het geloof in de zegeningen die het internet zou brengen nog alom aanwezig. Evgeny Morozov was twintig jaar oud, Andrew Keen had zijn boek The cult of the amateur nog niet geschreven en Jaron Lanier (auteur van Nee, je bent geen gadget uit 2010) was vooral nog een muzikant.

Ontgoocheling
De Tegenlicht-uitzending is een van de signalen dat de ontnuchteringsjaren voor degenen die veel geloof hechten in de voorspoed die internet ons heeft gebracht en zal brengen zijn aangebroken. Dagelijks kun je - mits je daarvoor openstaat - artikelen lezen waarin vraagtekens gezet worden bij bepaalde ontwikkelingen. Op woensdag 28 september deed bijvoorbeeld hoogleraar Henri Beunders in NRC Handelsblad een duit in het zakje in zijn artikel Zo veel informatie en zo veel teleurstelling. Zijn artikel begint als volgt:

De dominante mening over internet in de politieke communicatie kunnen we anno 2011 samenvatten in één woord - ontgoocheling.

Die ontgoocheling is alom aanwezig in het verhaal van Evgeny Morozov. Het is een vervelende boodschap. Die ongetwijfeld door velen van mitsen en maren kan worden voorzien. Maar hij heeft een punt. De vraag is echter of deze ontwikkeling kan worden bijgestuurd waardoor mensen (weer) meer in control kunnen zijn of worden.

Delusion
Het boek van Evgeny Morozov heet The net delusion : the dark side of internet freedom. Een andere ondertitel is ook: How not to liberate the world. Let vooral op het woordje not. Nederlandse woorden om delusion te 'pakken' zijn waan, begoocheling, misleiding, bedrog, dwaling, zinsbegoocheling, waanvoorstelling, zelfbedrog of zinsbedrog.

Ontnuchtering zou ook kunnen, als je deze woorden zo op een rijtje ziet staan.