dinsdag 18 maart 2014

Who's in control in Rusland?

Maandagavond 17 maart 2014 sprak Marie-Thérèse ter Haar in de bibliotheek Oss over Rusland. De afspraak voor deze spreekbeurt was maanden geleden gemaakt en we hadden in overleg gekozen voor de titel Rusland van Gorbatsjov tot Poetin. Niet wetend dat we midden in een crisis rondom Oekraïne en De Krim zouden zitten. Tijdens deze avond werd vooral duidelijk dat mevrouw Ter Haar ook over andere aspecten van Rusland had kunnen spreken. In grote lijnen nam ze haar gehoor mee door de laatste duizend jaar. Een verhaal waarin woorden als horigen, rijke bovenlaag, arme onderklasse, tsaren, adel, dictators voorkwamen. Voor de gemiddelde Rus was zijn of haar geschiedenis zoals de jonge historicus Rutger Bregman dat noemt 'een bak ellende'. Die burger had niets te zeggen, werd aan alle kanten uitgebuit en moest tolereren dat er een zeer kleine toplaag was die zich alle revenuen toeëigende. Verrassend was de opmerking van Marie-Thérèse ter Haar dat zelfs een schrijver als Tolstoj zo'n tienduizend horigen 'bezat'. De tsaar was wat rijker, want die had er circa 1,2 miljoen.

Roman Abramovitsj
Oligarchen
In dat land hadden en hebben de meeste burgers weinig tot  geen rechten. Kunnen niet naar de rechter stappen. Althans, tot voor kort. Want in de lezing werd duidelijk dat er sinds de komst van Poetin een andere wind door Rusland is gaan waaien. Deze nu in het Westen zo verguisde president heeft maatregelen genomen om de rechtsstaat te gaan opbouwen. Waardoor gewone mensen niet meer machteloos staan tegenover maffia-achtige mensen en de oligarchen. Dat woord - oligarchen - gebruikte mevrouw Ter Haar vaak. Daarmee doelt ze op een grote groep mensen die in het laatste decennium van de twintigste eeuw (ná het vallen van De Muur in 1989) vrij spel kregen in Rusland. Onder Gorbatsjov en later Jeltstin werd het land één groot kapitalistisch oefenveld. In tegenstelling tot China, waar Deng Xiaoping besloot om geleidelijk over te stappen naar een kapitalistisch systeem. In Rusland wilde men in één keer overgaan. Helaas zonder een juridisch vangnet. Laisser faire, in extreme mate. Waardoor veel mensen hun slag konden slaan. Bedrijven overnamen, overbodig personeel massaal op straat dumpten én in enkele jaren schathemelrijk werden. Marie-Thérèse ter Haar noemde het getal 300 duizend. Zoveel oligarchen waren er op een bevolking van 125 miljoen.

Decreten om het tij te keren
Toen Poetin aantrad nam hij diverse decreten om iets aan deze chaos te doen. Een belangrijke was dat oligarchen moesten aantonen hoe ze aan hun (vele) geld waren gekomen en vervolgens dat ze belasting gingen betalen. Het gevolg was dat de helft van de rijke mensen het land ontvluchtte. De rest bleef en een flink deel van hun verkregen bezit werd afgeroomd en kwam in een stimuleringsfonds terecht.
De fine fleur van de expats heeft inmiddels veel 'dingen' bij ons in het vrije westen opgekocht. Bijvoorbeeld Vitesse, de voetbalclub. Ook is zeer wrang dat in het Westen veel bedrijven en regeringen actief meewerken om legaal - dat wél - dat vele (geroofde) geld veilig te stellen. De Tweede Kamer heeft per motie besloten dat Nederland geen belastingparadijs is, maar dat kan niet voorkomen dat er in ons land veel personen rondlopen die zeer actief bijgedragen hebben aan het witwassen van geld dat niet gebruikt kan worden om Rusland vooruit te helpen.

Uit de aankondiging van de lezing
Volgens Marie-Thérèse ter Haar belichten de westerse media veelal slechts één zijde van de Russische politiek. In haar lezing komt vooral ook de mening van de Russische bevolking aan bod. Ter Haar geeft op  toegankelijke en menselijke wijze inzicht in het Russische gedachtegoed, waaraan een andere geschiedenis ten grondslag ligt dan de onze. Na deze lezing zal Rusland ongetwijfeld een stuk inzichtelijker zijn.

Een kritisch verhaal
Tijdens de lezing ging het uiteraard over de politiek en welke rol (ook bij ons bekende namen als) Gorbatsjov, Jeltsin, Poetin, Medvedev of Lavrov speelden en spelen. Maar ze zoomde vooral veel in op de gewone Rus. Hoe die door de jaren heen alle veranderingen heeft ervaren. Kort en bondig laat zich dat samenvallen als: na de val van de Muur kregen alle boeven en roofridders vrij spel. We (de burgers) raakten van de regen in de drup en hebben - net als vroeger ten tijde van de tsaren en de communisten - geen vertrouwen in onze regeerders. Pas na het aantreden van Poetin en zijn harde maatregelen om de oligarchen (zeg: roofridders) aan te pakken ging het langzaam de goede kant op. Ook maakte zij meerdere keren duidelijk dat een land waarin de bevolking al duizend jaar gewend is aan een systeem waarin je als eenvoudig mens niets voorstelt, (nog) niet in staat is mee te gaan in ons westerse, kapitalistische systeem.
Poetin én ook Medvedev hebben door deze maatregelen veel krediet opgebouwd. En appeleren aan sentimenten die bij de bevolking leven. Denk aan hoe de gemiddelde Rus aankijkt tegen homo's of een punkbandje dat tijdens optredens cynisch omgaat met religieus erfgoed. Marie-Thérèse hield ons meerdere keren op deze avond een spiegel voor. De gemiddelde Rus leeft in een zelfde tijd als onze (groot)ouders in de jaren vijftig, zestig. Toen het bij ons ook niet normaal was als ergens in (zeg) Oss een homo samenleefde. Of hoe in 1977 door de gemiddelde Nederlander gereageerd werd op 'onze' Sex pistols.
"Het komt wel goed", maar het heeft tijd nodig.

Tijd, tijd
Tijdens de lezing kwam al snel een boek bovendrijven. Dat in 2012 verscheen. In een interview in De Volkskrant werd een van de twee auteurs aan het woord gelaten. Deze James Robinson (een econoom) vertelde daarin het verhaal van president Mobutu van Zimbabwe die op zeker moment de hoofdprijs in de nationale loterij won. Toeval! Geluk? No way, dus. Het is een verhaal om te illustreren dat er staten zijn waar de gemiddelde burger niet blind kan varen op een systeem waarin iedereen voor de wet gelijke kansen heeft. Scheiding van de (drie) machten. In hun boek Waarom sommige landen rijk zijn en andere arm (Nieuw Amsterdam 2012) weerleggen ze de aanname (die velen nog hebben) dat landen arm zijn omdat 'de mensen lui zijn', het aan het klimaat of de genen van de bevolking ligt. Nee, in hun ogen is de belangrijkste verklaring voor rijkdom of armoede of een land er in haar (lange) geschiedenis in is geslaagd instituties op te bouwen die leiden tot rechtszekerheid voor iedereen. En niet alleen voor de kleine, rijke bovenlaag. Het aantal landen waarin dit laatste nog niet het geval is neemt langzaam af, maar kost meestal veel tijd en moeite. Het verhaal van Marie-Thérèse ter Haar is een perfecte illustratie van deze strijd. En verklaart ook meteen waarom het nog wel 'even' zal duren voordat Rusland op hetzelfde niveau zal zitten zoals bij ons hier in Nederland. Alhoewel.

Kritiek
Mevrouw ter Haar hield een genuanceerd verhaal. Geeft aan de ene kant toe dat de Russische bevolking nog moet wennen aan leven in een kapitalistisch systeem. Dat dit niet meevalt en pas op de lange termijn zal leiden tot burgers die zelfbewust, dynamisch en ondernemend in het leven staan. Niet langer gewend zijn om voor 'alles' terug te vallen op 'Moedertje Staat'. De gemiddelde Rus leeft in haar ogen ergens in het begin van 'onze' jaren vijftig, zestig. Aan de andere kant zijn regeerders als Poetin en Lavrov hard bezig de bestaanszekerheid voor die gemiddelde Rus sterk te verbeteren.
Ze ging amper in op de toestand in Oekraïne en De Krim, maar maakte wel duidelijk dat té strenge westerse strafmaatregelen dit proces ook niet vooruit zullen helpen. Eerder frustreren.
Ze stelt zich kortom kwetsbaar op. En krijgt veel kritiek over haar heen. Het adagium is (ook) bij ons: je bent voor of tegen iets. Een vage positie daartussen in wordt niet geaccepteerd. Vanochtend had Rob Wijnberg het in een artikel op De Correspondent het hier ook over. Het ging niet over Rusland, maar hij haalde een voorbeeld aan om zijn punt te maken dat we in ons land veel oplossingen voor 'dingen' realiseren die later zonder enige twijfel weer problemen zullen veroorzaken (Hoe onze oplossingen problemen werden).
Vorige week was collega-correspondent Jelle Brandt Corstius te gast bij Pauw & Witteman, alwaar hij werd gevraagd naar de crisissituatie op De Krim. 'Wat moet de houding zijn om Poetin te beïnvloeden,' vroeg presentator Paul Witteman hem. Zijn antwoord: 'Er is maar één manier om Rusland te beïnvloeden en dat is: niet meer afhankelijk zijn van het Russische gas.' Waarop Witteman zei: 'Maar op korte termijn willen we de situatie in Oekraïne beïnvloeden.'
Een ander geluid
In een nutshell ook een illustratie van het verhaal van mevrouw Ter Haar. Veranderingen gaan langzaam. Deze lezing en quote van Wijnberg deed ook denken aan de Singaporese diplomaat, denker en schrijver Kishore Mahbubani. Die in zijn publieke optredens en boeken het Westen voorhoudt niet met twee maten te meten. Én geduld te betrachten. China kán niet in een oogwenk een democratie zoals bij ons worden. In Rusland heeft men het geprobeerd en dat heeft tot veel ellende voor de burgers gezorgd. Gun ons wat meer tijd, landen die bezig zijn instituties en welvaart voor haar burgers te realiseren.

Onze oligarchen
De tijd lijkt niet ver weg te zijn dat ook wij in het westen vraagtekens gaan zetten bij 'onze' oligarchen. Miljardairs die steeds meer welvaart en bezit in de schoot valt. Of - harder geformuleerd - die er in slagen om met hulp van veel uiterst kundige mensen amper belasting meer te betalen. Niet in eigen land, noch in het belastingparadijs dat ze hebben gevonden. Tot voor kort zag je die signalen amper. De laatste maanden neemt het tempo waarin dit soort berichten verschijnen alleen maar toe. Vandaag - toevallig? - in het Brabants Dagblad. Klik hier voor een artikel over "85 mensen".

Marie-Thérèse ter Haar. Rusland in de 21e eeuw : verhalen uit een ontketend land (Aspekt 2012)

(dinsdag 18 maart 2014)
Hans van Duijnhoven

Geen opmerkingen:

Een reactie posten