2012: Maak er wat van!

Who's in control?
In het najaar van 2010 kwam het idee op om Who's in control? uit te roepen tot het jaarthema van BasisBibliotheek Maasland. Formeel beslaat dit thema de periode van september tot de zomer van het volgende jaar. Op Oudjaar zitten we nu middenin dat jaarthema. En op dit moment kan slechts één conclusie getrokken worden: Who's in control? was de vraag van het afgelopen jaar. En - voorspelling! - zal dat het komend jaar blijven.

The protester

Overal op de wereld stellen mensen de vraag wie er nu feitelijk de baas is? Wie er voor heeft gezorgd dat we (nu) midden in een grote economische crisis zitten. Een morele crisis. Een crisis die zich op vele manieren manifesteert.Die ervoor zorgt dat we in onzekere tijden leven. Waarin velen snakken naar iets van hoop, vertrouwen in de toekomst. Het gevoel hebben dat er (binnenkort) een andere richting ingeslagen wordt. Aan de andere kant zijn er in 2011 velen opgestaan tegen de huidige malaise. The protester. Die het heft in eigen hand namen. Niet langer erop vertrouwden dat de boven hen gestelde bestuurders goed bezig waren. Sterker. Die weten dat die regeerders niet de juiste beslissing namen. Of té laat. Of bezig waren problemen op te lossen die feitelijk geen problemen waren. Regeerders die met een grote boog om de échte problemen heen liepen, Té bang om hun achterban te confronteren met maatregelen die uiteindelijk tóch genomen moeten worden.

Onze complexe samenleving
Kun je dagelijks aanschouwen door bijvoorbeeld de krant te lezen. Daar tref je doorlopend berichten en artikelen aan die een illustratie zijn van de onmacht van onze tijd om ook maar een begin te maken om de problemen van onze tijd op te lossen. Ook verschijnen er doorlopend boeken van mensen die nagedacht hebben over onze tijd en haar problemen. In veel gevallen wetenschappers die niet 'zo maar' wat te melden hebben. Alhoewel velen er inmiddels van overtuigd (zijn ge

Een voorbeeld - 120 of 130 kilometer
Een van de 'grote' doorbraken van 2011 was dat we op sommige snelwegen weer 130 km per uur mogen gaan rijden. Dit punt heeft voor veel discussie gezorgd. Voor- en tegenstanders vlogen elkaar in de haren. Een van de issues was dat deze maatregel zou leiden tot meer doden. Rechtstreeks door ongelukken en veel meer indirect door een toename van fijnstof in de lucht. Niemand had echter in de gaten dat we over pakweg tien jaar misschien wel met 200 kilometer per uur over die snelwegen gaan rijden. Alleen zal het begrip 'rijden' veranderen. Feitelijk staan we aan de vooravond van auto's die zichzelf besturen. Het worden robots waar we instappen. Robots die ons veilig en snel v

an A naar B zullen vervoeren. Met een minimum aan vervelende stoffen en zeer energiezuinig. Programma's als Blik op de weg of Top gear behoren over tien jaar tot het verleden. Dankzij dé wetenschap. Daar zou de discussie over gevoerd moeten worden. Willen we zo'n auto's? Zijn we straks in onze auto's nog in control?En is het in dat licht bezien (nog) nodig om bestaande wegen uit te bouwen? Als auto's van de toekomst veel efficiënter en effectiever achter elkaar aan 'hobbelen'?

We zijn niet in control?

Het hele  jaar door werd de discussie gevoerd wie er in onze hersenen feitelijk 'de baas' is. Dick Swaab's Wij zijn ons brein werd het hele jaar door goed verkocht en gelezen. En kwamen anderen met hun visie op zijn verhaal dat we als mens feitelijk niets te zeggen hebben. Dat onze hersenen ons in de waan laten dat wij zelf aan het roer van ons doen en handelen staan.
Aan het eind van 2011 voegde een Amerikaans columnist zijn verhaal toe aan die discussie (David Brooks - Het sociale dier). Hij stelt zich op het standpunt dat onze 'onderbuikgevoelens' feitelijk bepalen wat we wel of niet doen. En dat we slechts heel af en toe bewust nadenken. Bewust een beslissing nemen.

Onze wereld is - of we het nu leuk vinden of niet - door en door wetenschappelijk. We kunnen niet zonder. En - surprise - we zullen haar hard nodig hebben om een groot deel van onze échte problemen op te lossen.

Een boek dat iedereen zou moeten lezen
Een mening die aansluit bij een ander boek. Van een échte wetenschapper, waarvan ook dit najaar een boek in vertaling uitkwam, Daniel Kahneman. Een Nobelprijswinanar. Voor economie. Terwijl hij een psycholoog is. Die er van uit gaat dat er binnen onze hersenen twee systemen werkzaam zijn. Het alom aanwezige 'Systeem 1' dat automatisch en snel werkt, met weinig of geen inspanning en geen gevoel voor controle. en 'systeem 2' dat te maken heeft met concentratie en keuzes maken. Zijn boek heet Ons feilbare denken.

Econs en Humans
Het uitgangspunt van veel economische wetenschappers is dat de mens een rationeel calculerende burger (een Econ) is, waardoor zijn gedrag uiteindelijk ook te voorspellen is. Die Econs moeten volgens de gevolgde economieleer van de University of Chicago zo min mogelijk gehinderd worden in hun keuzevrijheid: markten werken efficiënt en moeten zoveel mogelijk ongereguleerd worden.
Kahneman verzet zich daartegen en beschrijft ons als Humans, die bij hun rationele keuzes geholpen moeten worden om vooringenomenheid en een overdaad aan zelfvertrouwen te voorkomen. Dat wil niet zeggen dat hij de mens irrationeel vindt, wel dat de beschrijving als rationeel wezen tekortschiet.Daar zitten we dan
Aan het eind van het jaar. We schieten als rationeel wezen tekort! We veronderstellen een rationaliteit die er vaak niet is. We verwachten dat ministers en bankiers in hectische tijden, beroofd van hun slaap en opgejaagd door paniekerige financiële markten, tot verstandige beslissingen komen. We vergeten dat ook bij hen Systeem Eén de overhand kan krijgen over Systeem Twee.

En diezelfde middag was er een door psychologiestudenten georganiseerd congres over irrationeel gedrag. Uiteraard kwam Kahneman uitvoerig aan bod. Een student stelde een prachtige vraag: waarom luistert onze regering wél naar economen, die met hun rationeel modellen maar geen grip krijgen op menselijk gedrag, en niet naar psychologen, die laten zien hoe mensen werkelijk in elkaar zitten?
Verplicht huiswerk voor het kabinet. Lees het boek van Kahneman van A tot Z.

(Victor Lamme - van het boek De vrije wil bestaat niet - in zijn column in NRC next)

Angsthazencultuur
Een ander aspect van de vraag Who's in control? sneed columniste Elsbeth Etty in haar laatste column in NRC Handelsblad op 27 december aan. Het punt dat velen in het publieke debat geneigd zijn om zelfcensuur toe te passen. Niet alles te zeggen of op te schrijven.

Ook bij de media is het ergste wat de vrijheid van meningsuiting bedreigt het oprukken van een angstcultuur, of beter een angsthazencultuur, vooral bij de publieke omroep. Daar vragen ze zich voortdurend af: zijn we wel rechts genoeg? Houden we wel genoeg rekening met de tegenstanders van het gelijkheidsbeginsel van de Grondwet en het Europese Mensenrechtenverdag?

Dat zijn de foute vragen. Waar het om draait, is de vraag: zijn we wel onafhankelijk genoeg? Censuur vormt hier geen bedreiging. Zelfcensuur, hetzij van hele nieuwsorganisaties of van individuele journalisten is wél een reëel gevaar. Zelfcensuur is een innerlijke neiging uit de wind te blijven, zich verdekt op te stellen. Economische overlevingsdrang, meepraten met de vox populi, hopen dat de gure wind overwaait - ook dat is angstcultuur, voortkomend uit volgzaamheid en gedweeheid. De zelfcensor kan alleen bij zichzelf te rade gaan om z'n eigen, veelal onbewuste, angsten te overwinnen.

Een gedachte die al eerder door Rob Riemen werd verwoord. Hij sprak in april van dit jaar op verzoek van BasisBibliotheek Maasland over Een nieuwe lente en zijn boeken Adel van de geest en De eeuwige terugkeer van het fascisme.

Oud nieuws, maar zelden zo open geventileerd
Ik begrijp het ook wel, hoor. Als ik, zoals nu voor De Volkskrant, op de foto moet, denk ik: ja hallo, wordt het wel geretoucheerd? Wij zijn zo verwend met Photoshop dat je bijna niet meer gewend bent aan gewone mensen, aan hoe ze er echt uitzien. Zelfs modellen die een fantastische huid hebben, worden nog gephotoshopt. Bij covershoots gaat het soms zo ver dat we het hoofd van de ene opname op het lichaam van een andere take plaatsen, omdat het dan net mooier is. Of we shoppen er een paar plukken haar bij.

De zeven beste serums
Nou, laat ik het zo zeggen, je zult op die pagina geen enkel serum vinden van een merk dat niet bij ons adverteert. Ik ga geen dingen meer op de beautypagina zetten omdat het zo leuk is. Vroeger hadden we een beautyredacteur die iets een mooi potje vond, of lekker vond ruiken, en die zette dat er dan in. Die tijd is voorbij. Bij mijn chefs liggen lijsten van adverteerders die het volgende nummer erin moeten.

Twee redacteuren van het glossy magazine Beau monde in De Volkskrant van 27 december.

De nieuwe heilsleer
Een 'opwekkend' verhaal aan het begin van het nieuwe jaar, waarin velen hun baan zullen verliezen, een oog moeten missen door een stuk vuurwerk of door andere domme pech hun leven drastisch zal veranderen.

In tegenstelling tot het oude evangelie biedt de nieuwe heilsleer geen troost aan mensen die mislukken. Als succes het resultaat is van eigenzinnig optimisme, dan is falen eigen schuld. Mensen die niet slagen hebben niet genoeg hun best gedaan of de verkeerde keuzes gemaakt. De moderne heilsleer tovert maatschappelijke beperkingen om in individuele tekortkomingen.
Onlangs sprak ik ene werkloze van boven de vijftig die na meer dan duizend sollicitatiebrieven de moed min of meer had opgegeven. In de nieuwe maatschappijvisie is zo iemand gene slachtoffer, maar een zwakkeling die niet creatief of doortastend genoeg is om succes af te dwingen.

Pieter Hilhorst (in zijn column De gevoelige optimist - 27 december)

Een andere mening
Al die hoopgevende aanzetten tot verandering vanuit de maatschappij krijgen in het nieuws minder aandacht dan de zorgen om geld en goed. Een diffuus gevoel van onbehagen kenmerkt de vertrouwenscrisis van deze tijd. In het dagelijks leven wordt dikwijls een tekort aan visie en idealen ervaren. Gebrek aan ruimte voor individuele verantwoordelijkheid ontmoedigt eigen inzet. Gevoelens van onmacht roepen boosheid op en afkeer van retoriek en regels.

Maar vechten noch vluchten biedt uitzicht op hervorming van structuren en levensstijl. De uitdaging blijft zelfs iets te dóén, samen met anderen en in betrokkenheid op de gemeenschap. Overal nemen mensen nu reeds eigen initiatieven tot een meer bewuste manier van leven. Dat biedt hoop op een nieuw toekomstperspectief. Het zijn juist de jongeren die ons vandaag daartoe aansporen. Met kracht van overtuiging, moed en zelfvertrouwen zoeken zij medestanders en inspireren zij hun omgeving met een positief elan.
Mahatma Gandhi zei eens: "De aarde heeft wel genoeg voor ieders behoefte niet voor ieders begeerte". Als schepselen begiftigd met verstand en geweten mag van ons worden gevraagd dat we dit vertalen in dagelijkse zorg voor de aarde en inzet voor een rechtvaardiger samenleving.

Aldus koningin Beatrix in haar - inmiddels - omstreden kerstboodschap. Op vrijdag sprong Wouter van Dieren voor haar in de NRC in de bres (ingezonden brief). Een vlammend protest. En een brief waarin veel vragen rondom Who's in control? aan bod komen.

We moeten terug naar de tekentafel
Onder die kop verscheen op kerstavond in het Financieel Dagblad de 'Brandende kwestie' van Ad van Nieuwpoort. Een predikant van de Thomaskerk in Amsterdam.  Een protestante ekrk op een bijzodnere plek, het hart van financieël Amsterdam -> de Zuidas Enkele citaten:

Veel wijst erop dat we op allerlei terreinen de weg kwijt zijn. Het marktdenken heeft alle segmenten van onze samenleving in zijn greep. We lijken niet meer op een andere manier te kunnen denken in termen van marketing, product, consument en winst. Gek genoeg zelfs in de kerk.

Politieke partijen zijn tot op het bot verdeeld of bezig zichzelf uit te vinden. De peilingen lijken meer van invloed dan een heldere visie op wat onze samenleving nodig heeft. In het onderwijs heeft men de afgelopen jaren meer energie gestoken in het management, zo lijkt het, dan in de vraag waarmee een nieuwe generatie moet worden toegerust. Ook in de gezondheidszorg is men meer bezig met organisatievraagstukken dan met een betere en effectievere zorg voor patiënten.
() Het lijkt alsof wij onszelf gevangen hebben in paradigma's waarmee we niet uitkomen, in die zin leven we in een bezette tijd. We moeten dan ook terug naar de tekentafel. Maar wat kan ons helpen bij het vinden van een uitweg uit de impasse waarin we elkaar hebben vastgezet?

In mijn ogen zou die uitweg wel eens gevonden kunnen worden in datgene wat al even oud is als de mensheid zelf. () Maar goede verhalen kunnen helpen om ons attent te maken op zaken die wij niet voor mogelijk houden. In een goed verhaal kan nu eenmaal meer dan in de realiteit. Het Bijbelverhaal, mits ontdaan van al het dogmatische en moraliserende stof dat erop is komen te liggen, is zo'n verhaal. Een verhaal waarin wordt gezocht naar wat een mens nu eigenlijk tot een mens maakt. Het telkens terugkerende thema van de Bijbel is 'uittocht'. Mensen worden teruggeroepen uit een situatie waarin ze niet to hun recht kunnen komen. Zekerheden moeten worden losgelaten om meer mens te worden. Zo komen mensen in beweging in leven en denken. Cynisme maakt plaats voor de hoop dat het ook anders kan.

Klik hier voor het volledige artikel

Een echte kunstenaar
In 2011 kocht museum Boymans-Van Beuningen in Rotterdam de 'pindakaasvloer' van Wim T. Schippers aan. Althans het concept. Zijn idee om op een vloer een dikke laag pindakaas aan te brengen. 'Dat kan ik ook!' riepen velen uit. Daarmee ontkennend dat het een op zijn minst opvallend idee is. Was. Blijft. En dat iedereen die 'bedenkt' om een vloer met -zeg - kersenjam te gaan besmeren met pek en veren bedekt zou moeten worden bedekt. Die kunstenaar werd op woensdag 28 december in De Volkskrant uitvoerig aan het woord gelaten. Een man die al bijna 45 jaar zijn eigen gang door de wereld gaat. En daarbij velen tegen zich in heeft genomen. Blijft nemen. Niets moet hebben van de huidige benepen generatie politici die cultuur en kunst wegzetten als niet echt relevant.

Vraag: Waarom wilt u ontregelen?
Soms ben ik heel gedwee, maar soms kan ik het niet laten. Omdat je anders een onderdeeltje wordt van een format. Zoals projectontwikkelaars plekken in de stad bedenken waar je dan gezellig moet gaan zitten. Dat is een geplande gezelligheid op een verkeerd moment.
Kunst is dingen doen waarvan je niet weet hoe ze uitpakken. Met de televisieprogramma's die ik heb gemaakt, zou je bij de netmanagers nu echt niet meer kunnen aankomen. Die managers willen alles kunnen becijferen. Wat ik maak, is te onzeker.

Muziek is een industrie geworden, amusement is een industrie geworden, literatuur is een industrie geworden. Wat men leuk moet vinden, is voorgekookt door managers.

Hij verkocht zijn drolsculptuur aan de VPRO.
Een idealistisch-realistisch plastiek. Kom op, het is toch een interessant onderwerp? Waarom zou je voor zoiets niet een keer op monumentale manier aandacht vragen ? De Keukenhof had interesse, maar toen kreeg De Telegraaf dat in de gaten. Ik werd uitgescholden, echt waar. Mijn hond legt een mooiere, zeiden ze, en weer dat geleuter over onze belastingcenten. Een soort hetze. Ik had hem graag op een rotonde willen hebben, maar uiteindelijk heeft de VPRO hem gekocht. Tegen kostprijs - en nog waren er mensen die me een zakkenvuller noemden.

 Maak er wat van!
Ik heb een heleboel kinderen, zou je ook kunnen zeggen. Ik word op straat vaak aangesproken door volwassenen die zeggen dat ze als kind steun hebben gehad van een liedje als Maak er wat van. Dat klinkt overdreven, maar het is echt zo.
Aan het begin van het liedje is Bert aan het huilen omdat zijn lievelingsautootje kapot is. Ernie zegt dan: maar Bert, dit is fantastisch, want nu kunnen we fijn garagetje spelen! En dan komt dat liedje, waarin gezegd wordt dat je van de nood een deugd moet maken. Daar ben ik het helemaal mee eens. Je moet in zo'n liedje proberen kinderen bij te brengen dat het leven vol leuke dingen zit, en niet hameren op plichten, vind ik.

Motto voor 2012: Maak er wat van!

Maak er wat van, maak er wat van
Als je ontevreden bent
Nou doe daar dan wat an
Maak er wat van, maak er wat van
Moet je maar eens kijken wat je allemaal niet kan!
Ik doe mee!